دار ق____رار••• 40

پست__ى زندگى دني__ا و ارزش زندگ__ى آخ_رت••• 42

زن_دگى آخ___رت م_خ_ت___ص م_ت_ق_ين اس___ت!••• 43

(411)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل دوم: تدارك براى زندگى ابدى••• 45

ت____أس____ى ب___ه رس___ول اللّه ••• 45

آخ__رت ط__ل_ب_ى و ن__ت_اي_ج آن••• 47

اع_راض از آخ_رت و ن_ت_اي_ج آن••• 52

بحثى در مقدمات رستگارى ابدى••• 55

آن_ها كه ي_اد خان_ه آخرت بودند!••• 63

خري_د زن_دگى آخرت، در ازاى فروش زن_دگى دنيا••• 65

ط__ال_ب_ي_ن ح_س_ن__ه دن_ي__ا و ح_س_ن__ه آخ_رت••• 67

(412)

زيانكاران در آخرت: جويندگان دينى غير از اسلام••• 69

ن__ص_ي_ب_ى از دن_ي__ا و ب_ى ن__ص_ي_ب از آخ__رت••• 71

(413)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ايمان و استقامت عامل تثبيت در دنيا و آخرت••• 74

دارن__دگ__ان ي__ق__ي__ن ب__ه آخ__رت••• 76

ج_وي_ن_دگ_ان ث_واب دن_ي_ا و آخ_رت••• 80

ايمان به آخرت مستلزم ايمان به قرآن••• 81

اي_م_ان به آخرت انگيزه پرستش خدا••• 83

مح_رومي__ن از عل__م ب__ه آخ_____رت••• 84

مشخص___ات منك_ري____ن آخ_____رت••• 86

م__ش__خ__ص__ات ك__اف__ري__ن ب__ه آخ__رت••• 87

(414)

فص_ل سوم : شفاعت و واقعيت آن در قرآن••• 89

م__وض__وع ش__ف__اع__ت در ق__رآن ك__ري__م••• 89

(415)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

شفاعت چيست؟••• 97

ان_واع شفاع__ت••• 98

ش_ف_اع_ت ك_ن_ندگ_ان ك_يس_تن__د؟••• 101

ش_فاع_ت ش_دگان (اصحاب يمي_ن)••• 105

مجرمين در قيامت چه كسانى ان__د؟••• 111

زم___ان و م___ك__ان ش__ف__اع____ت••• 115

شفاعت به چه چيز تعل_ق مى گيرد؟••• 123

شف_اعت چه وقت فائ_ده مى بخشد؟••• 125

(416)

مقام و رضايت رسول اللّه در آخرت••• 129

ش__ف__اع__ت در رواي_ات اس_لام_ى••• 132

(417)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ب_ح_ث ف_ل_س_ف_ى درب__اره شفاع_ت••• 166

ب_حث اج_تماعى درب_اره ش_فاع___ت••• 172

ص_لاحي___ت ط_رفي_ن ش_ف_اع____ت••• 183

مق_ام محمود شفاعت ك_بريا رسول اللّه در قي_امت••• 185

حج، از عوامل شفاعت، و موجب ب_خشش گن_اهان••• 187

كسى بدون اذن او حق شفاعت ندارد!••• 188

عل_ل و اسب_اب، و اذن خدا در حوادث••• 191

معنى ش_ف_اع_ت و زب_ان ش_ف_اع_ت••• 192

(418)

شفاع_ت منوط به اذن و رضايت خدا••• 198

(419)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل چهارم : شفاعت هاى دروغين••• 201

مخالفت قرآن با اعتقادات دروغين

درباره شفاعت••• 201

ن_فى ش_فيعان دروغي_ن - قُلْ لِلّهِ الشَّفاعَةُ جَميعا••• 207

نفى ف_ديه و رش_وه در ق_يامت••• 210

ن_فى شف_اعت ب_دون عهد ال_هى••• 211

نفى شفاعت ملائكه از مشركين••• 212

ن_ااميدى از شفاعت ملائك__ه و ج_ن در روز حشر••• 214

ف_ص__ل پ__ن_ج_م : ب__ازگ_ش___ت ب__ه خ_دا••• 217

(420)

روز ط____ولان____ى ع____روج••• 217

از خلق___ت ت___ا ب_ازگش_____ت••• 219

(421)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ب_ازگشت ب_ه سوى خدا، ب_ه خاطر حساب و ج_زا••• 222

كُلُّ شَىْ ءٍ هالِكٌ اِلاّ وَجْهَهُ، لَهُ الْحُكْمُ وَ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ!••• 224

ت_مام ان_سانها مى ميرند و ب_ه خدا ب_از مى گردند!••• 226

عل__م ساعت نزد خداس__ت و بازگشت به اوست!••• 228

ب___رگ___ردان__ده ش___دن ب____ه س___وى خ___دا••• 229

عرضه شدن انسانها به پروردگارشان - حضور اضطرارى••• 231

اِنّ___ا لِ_لّ___هِ وَ اِنّ___ا اِلَ_يْ_____هِ راجِ_عُ______ونَ••• 233

ن_زدي_كى خدا به ان_سان، و حشر و ب_ازگشت ان_سان ب_ه او••• 235

(422)

س__پ__س ب_ه س__وى پ__روردگ__ارت__ان ب__رم__ى گ_ردي_د!••• 237

(423)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل ششم : راه ه_اى بازگشت و وصول به لقاء اللّه ••• 239

ه_م_ه راه ه_ا ب_ه خ_دا م_ن_ت_هى م__ى ش_ود!••• 239

ن_فس م_ؤمن، خ__ط س_ي_ر من_تهى ب_ه خدا••• 241

راه بازگشت هم__ه موجودات به سوى خ_دا••• 248

يك راه مستقي__م، و بقيه راه ها به سوى خدا••• 249

ج__ه_اد در راه خ__دا ب___ه خ__دا م_ن_ت_ه_ى م_ى ش_ود!••• 253

دو راه بازگشت به خدا: طريق سعادت، طريق شقاوت••• 255

ت_لاش انسان ب_راى ملاقات پ_روردگار خود••• 256

(424)

س_ير ان_سان تا توحيد، و قرب درگ_اه الهى!••• 259

بازگشت به خدا، آخرين منزل در سير آدمى••• 264

(425)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فص_ل هفت_م : اميد ديدار خدا و نتايج آن••• 267

پ_ي_ش ب_ي_نى م_لاق__ات خ_دا، و اث__رات آن••• 267

ش__رط ام____ي____د ب____ه دي___دار خ___دا••• 269

اعتقاد به مع_اد و اميد به ملاقات پروردگار••• 271

ملاقات خ_دا ب_ا ايمان كامل، و اي_مان ناقص••• 272

فصل هشتم : م_فهوم ديدار خدا و لقاءاللّه ••• 275

م_فهوم ل_قاء و

ل_قاءاللّه ••• 275

مفهوم مشاهده و تجلى و رفع حجابها در روز قيامت••• 277

(426)

علم رؤيت و ديدار خدا••• 278

حضور ب_دون حاج_ب انسان در برابر خدا••• 284

(427)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

م_فهوم رؤي_ت و ل_قاء در رواي_ات اسلامى••• 286

فصل نهم : مح_روم_ي_ن از دي__دار خ_دا••• 293

مفهوم محجوب بودن از خدا در روز قيامت••• 293

ك_يفر ان_كار ل_قاءاللّه و ج_زاى روز ح_ساب••• 294

ك__ف_ر ن_اش_ى از ان_ك_ار ل_قاءاللّه ••• 296

خ_سارت ن_اشى از ان_كار لقاءاللّه ••• 298

محروميت ناشى از ترديد درباره ملاقات پروردگار••• 300

نتيجه فراموشى روز ملاقات خدا••• 302

(428)

اع_راض خدا از ك_فار در ق_ي_ام_ت••• 303

فصل دهم : در روز ملاق_ات خدا••• 305

آغ_از روز ملاق_ات، با سلام و ت_حيت خدا و ملائ_كه••• 305

(429)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

و ع___رش خ_دا ب___راى م_ردم ه__وي_دا م_ى ش__ود!••• 306

جاي__گ_اه م_ت_ق_ي_ن ن_زد خ_داى م_ل__ي_ك م_ق_ت_در••• 315

دارن___دگ__ان م__ق__ام ص__دق ن__زد پ__روردگ__ار••• 317

آثار مراتب قرب به خداى سبحان••• 318

آنچه نزد خداست پايدارتر است!••• 322

دارال___س____لام ن____زد خ____دا••• 323

دارال_ك_رام___ت م_ؤم_ن_ي_ن در اع_ل__ى ع_ل_ي_ي___ن••• 325

آن__ه_ا ك__ه داخ___ل در رح_م__ت خ__دا ش_ده ان____د!••• 328

(430)

نعمت ه__اى ذخيره ش__ده نزد خ__دا براى مؤمني__ن••• 329

ت__رس از خدا و روز ملاق__ات او••• 331

وَ اَنَّ اِل_ى رَبِّ____كَ الْ_مُ_نْ_تَ_ه___ى••• 332

(43

وَ فِراقِ___كَ وَ جِئْن_ا بِبِضاعَ_ةٍ

(6)

مُزْجاةٍ مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ

فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ

اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

روش آنها را الهى و قرآنى نمايد و آن برادر بزرگوار جناب آقاى دكتر محمد بيستونى است كه اين توفيق نصيب ايشان گرديده و ذخيره عظيم و باقيات الصالحات جارى براى آخرت ايشان هست. به اميد اين كه همه اقدامات با خلوص قرين و مورد توجه ويژه حضرت بقيت اللّه الاعظم ارواحنافداه باشد.

(9)

مرتضى مقتدايى

به تاريخ يوم شنبه پنجم ماه مبارك رمضان المبارك 1427

(10)

يكصد تفسير موضوعى ديگر نظير باستان شناسى قرآن كريم، رنگ شناسى، شيطان شناسى، هنرهاى دستى، ملكه گمشده و شيطانى همراه، موسيقى، تفاسي_ر گرافيكى و... بخش__ى از خروجى ه__اى منتش__ر شده در همي__ن راست__ا مى باش__د.

كتابى كه ما و شما اكنون در مح_ضر ن_ورانى آن هستي_م ح_اص_ل ت__لاش 30 س__اله «استادارجمند جناب آقاى سيدمهدى امين» مى باشد.ايشان تمامى مجلدات تفسيرالميزان را به دق__ت مط__العه ك__رده و پس از فيش بردارى، مطالب را «بدون هيچ گونه دخل و تصرف در متن تفسير» در هفتاد عنوان موضوعى تفكيك و براى نخستين بار «مجموعه 70 جلدى تفسير موضوعى الميزان» را ت__دوي__ن نم__وده ك__ه ه_م به صورت تك موضوعى و هم به شكل دوره اى براى ج_وان_ان عزيز ق_اب__ل استفاده كاربردى است.

«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان

(14) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در سوره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى دهد، تحليل و مقايسه مى كند و براى درك پيام آيه به شيوه تدبّرى

و اجتهادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از

مقدمه ناشر (15)

انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز، روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه، نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى

(16) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

مقدمه ناشر (17)

كريم قريب 70 عنوان مستقل به دست آمد. هر يك از اين موضوعات اصلى، عنوان مستقلى براى تهيه يك كتاب در نظر گرفته شد. هر كتاب در داخل خود به چندين فصل يا عنوان فرعى تقسيم گرديد. هر فصل نيز به سرفصل هايى تقسيم شد. در اين سرفصل ها آيات و مفاهيم قرآنى از متن تفسي_ر المي__زان انتخ__اب و پس از تلخيص، به روال منطقى، طبقه بندى و درج گرديد، به طورى كه خواننده جوان و محقق ما با مطالعه اين مطالب كوتاه وارد جهان شگفت انگيز آيات و معارف قرآن عظيم گردد. در پايان كار، مجموع اين معارف به قريب 5 هزار عنوان يا سرفصل بالغ گرديد.

از لح__اظ زم__انى: كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از

مقدمه مؤلف (19)

اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد

(20) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

جواب مى داديم. زمانى كه تفسير

الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

مقدمه مؤلف (21)

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خواننده مى تواند براى پى گي__رى آن ها به خود المي__زان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستن__د هر مطلب با ذك__ر شماره مجل__د و شماره صفح__ه مربوط__ه و آيه مورد استن__اد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،

(22) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى

دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين

مقدمه مؤلف (23)

وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

(24) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

معلوم است ك_ه چنين حياتى از ح_يات دن_يا ب_هتر است.(1)

اينك ديدگانت خيره شده است!» (22 / ق)

زندگى آخرت در دنيا نيز هست، لكن پرده اى ميانه ما و آن حائل شده است. (به جان خودم! اگر در قرآن كريم در اين باره هيچ آيه اى نبود بجز آيه فوق كافى بود، چون لغت غفلت در موردى استعمال مى شود كه آدمى از چيزى كه پيش روى او و حاضر نزد او است بى خبر بماند، نه در مورد چيزى كه اصلاً وجود ندارد، و بعدها موجود مى شود،) پس معلوم مى شود زندگى آخرت در دنيا نيز هست، لكن پرده اى ميانه ما و آن حائل شده است. ديگر اين كه كشف غطاء و پرده بردارى از چيزى مى شود كه موجود و در پس پرده است، اگر آنچه در قيامت آدمى مى بيند، در دنيا نباشد، صحيح نيست در آن روز به

زندگى آخرت در دنيا (29)

انسانها بگويند: تو از اين زندگى در غفلت بودى، و اين زندگى برايت مستور و در پرده بود، ما پرده ات را برداشتيم، و در نتيجه غفلت مبدل به مشاهده گشت!.(1)

تمام و ك_م_ال داده مى شود.»

(281 / بقره)

«ف_َاتَّقُ__وا ال_نّارَ الَّت__ى وَقُودُهَا ال_نّاسُ وَ الْحِج__ارَةُ،»

آخرت تابع حكم زندگى دنيا (31)

«پس بترسيد از آتشى كه آتش گيرانه اش مردم و سنگند!» (24 / بقره)

«فَلْيَدْعُ نادِيَهُ سَنَ_دْعُ الزَّبانِيَ__ةَ،»

«پ__س او انجمن خود را صدا بزند و ما به زودى مامورين دوزخ را صدا مى زنيم.»

(18 / ع_ل_ق)

«يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرا وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ،»

«روزى كه هر ك__س آنچ__ه را كه از خي__ر و شر انجام داده حاض__ر مى ياب__د.»(30 / آل عمران)

«م_ا ي_َأْكُ_ل_ُونَ ف_ى ب_ُطُ_ون_ِه_ِمْ اِلاَّ النّارَ،»

«آنها كه مال يتيم را مى خورند جز آتش در درون خود نمى ريزند.» (174 / نساء)

«اِن_َّم_ا ي_َأْك_ُل_ُونَ ف_ى ب_ُط_ُون_ِه_ِمْ ن_ارا،»

(32) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

«آن_ها ك_ه رب__ا مى خورن_د در ش_ك_م خ__ود آت_ش ف_رو مى ك_نن_د.»(1)

صورت بپذيريد.(1)

اين عالم و اين خلقت فانى شود، و اهل بهشت در بهشت و اهل آتش در آتش جاى گيرند، خداى تعالى دست به خلقت عالمى غير اين عالم مى زند، و خلقتى جديد مى آفريند، بدون اينكه مرد و زنى داشته باشند، تنها كارشان عبادت و

(36) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

توحي__د خدا است، و برايشان سرزمين__ى خلق مى كند غي__ر از اين زمي__ن تا آن خلايق را بر دوش خ__ود بكشد، و آسمان__ى برايشان خل__ق مى كن__د غير از اي__ن آسم__ان، تا بر آنان سايه بگستراند.

و شايد تو خيال مى كردى خدا ت_نها همين يك عالم را خلق كرده، و يا مى پنداشتى ك_ه غ_ير از ش_ما دي_گر ه_يچ ب_شرى ن_ياف_ري_ده اس_ت؟

به خدا سوگند هزار هزار عالم، و هزار هزار آدم آفريده كه تو فعلاً در آخرين آن عوالم هستى، و در دودمان آخرين آن آدمها قرار دارى!(1)

1- الميزان ج: 18، ص: 517.

خلق جديد يا عالم آخرت (37)

نظام دنيوى آنها دانسته است.

«وَ هُ_وَ الْ_حَكيْ_مُ الْ_خَبي_رُ.» اين جمل__ه آيه را با دو ن__ام از نام ه__اى كريم خدا خاتمه مى دهد، يكى حكيم، و ديگرى خبير، تا دلالت كند بر اينكه تصرف خدا در نظام دنيا، و در دن_بال آن پديد آوردن نظام آخرت، همه براساس حكمت و خبرويت است.(1)

سكنه و اهلى است، كه خدا همه آنها را به اين وصف توصيف كرده كه نزد اويند، و فرموده: «م_ا عِن_ْدَك_ُمْ ي_َنْف_َدُ وَ م_ا ع_ِن_ْدَ اللّهِ باقٍ،» (96 / نحل) و به حكم اين آي_ه آسم_ان و زمين آخرت از ب_ين نمى رود.

و اگر در آيه مورد بحث بقاى بهشت و دوزخ و اهل آن دو را به مدت بقاى آسمان و

جاودانگى در آخرت، در آسمانها و زمين آخرتى (41)

زمين محدود كرده از اين جهت است كه معناى اين دو اسم از حيث آسمان و زمين بودن هيچ وقت از بين نمى رود، آنكه از بين مى رود يك نوع آسمان و زمين است و آن آسمان و زمين دنيايى است كه اين نظام مشهود را دارد، و اما آسمان ها و زمينى كه مثلاً بهشت در آنها است، و به نور پروردگار روشن مى شود به هيچ وجه از بين نمى رود، و خلاصه جهان همواره آسمانها و زمينى دارد. چيزى كه هست در آخرت نظام دنيائيش را از دس__ت م_ى ده___د.(1)

فلان شخص را خلق كرد، و نفس و يا به عبارتى روح او را در آن بدن دميد قطعا همان شخصى خواهد شد كه در دنيا به فلان اسم و رسم و شخصيت شناخته مى شد، هر چند كه بدنش با صرفنظر از نفس، عين آن

بحثى در بدن آخرتى (43)

بدن نباشد بلكه مثل آن باشد.(1)

آثار حقيقى، و خاص زندگى آخرت، و از ضروريات آن است.

پس زندگى اخروى، زندگى حقيقى و بر طبق حقيقت است، چون ممكن نيست مرگ بر آن عارض شود، بر خلاف حيات دنيا، اما خداى سبحان با اين حال در آيات بسيار زياد ديگرى فهمانده كه حيات حقيقى را او به آخرت داده و انسان را او به چنين حياتى زنده مى كند و زمام همه امور به دست او است پس حيات آخرت هم ملك خدا است نه

(46) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

اينكه خودش مالك باشد، و مسخر خدا است نه يله و رها، و خلاصه زندگى آخرت خاصيت مخصوص به خود را، از خدا دارد، نه از خودش.(1)

1- الميزان ج: 2، ص: 502.

زندگى حقيقى، و حقيقت زندگى در آخرت! (47)

حى و زنده اس__ت، و نيز معلوم مى شود كه اين حصر حقيقى است نه نسبى، و اينكه حقيقت حيات يعنى آن حياتى كه آميخته با مرگ نيست و در معرض نابودى قرار نمى گيرد تنها حيات خداى تعالى است! حيات تنها و تنها خاص خدا است، و اگر زندگى ديگر هم زندگى دارند خ__دا به آنه__ا داده اس_ت.(1)

موهومات، بنابراين دنيا نيز يك نوع لعب خواهد بود.

و از آنجائى كه آدمى را از مهمات حيات اخرويش كه حيات حقيقى و دائمى است بازمى دارد، و لهو هم چيزى است كه آدمى را از مهماتش بازمى دارد، پس دنيا هم نوعى لهو است.

و اما اينكه چرا دار آخرت خير است آنهم تنها براى متقين؟ جهتش اين است كه دار

(52) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

آخرت حياتى است حقيقى و ثابت، و چنين حياتى جز براى متقين دست نمى دهد، از اين جهت فرمود: خير است براى متقين.(1)

(40 / غافر) يعنى آنچه در آخرت به آدمى مى رس__د و با آن زندگى مى كند، نظير همان اعمالى است كه در زندگى دنيا

(54) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

مى كند، دن_ياي__ى ك__ه در مقاب_ل آخرت مت_اعى است، آرى دن_يا جاى عمل اس_ت و آخ_رت م_ح__ل ج_زا.(1)

ناپايدار و فانى و

1- المي________زان ج: 9، ص: 374.

زندگى آخرت مختص متقين است! (57)

بى دوام «وَ الاْخ_ِرَةُ ع_ِن_ْدَ رَب_ِّكَ ل_ِلْمُتَّقي_نَ!» مراد از آخرت به ق_رينه مقام، زندگى آخرت اس__ت، البته زندگى با سعادت آخرت. گويا زندگى اشقياء جزء زندگى به شمار نمى آيد.

مى فرماي__د: زندگى آخ__رت كه همان زندگ__ى نيكبختان سعي__د است، (چون زندگى دوزخي__ان زندگى نيس__ت،) به حكم__ى از خداى تعال__ى و به قضايى از او مخت_ص است به متقين.(1)

1- الميزان ج: 18، ص: 150.

(58) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

در حسن ع_مل به خ_رج ده_د و حسن عم_ل را هم از عقل قطعى و يا حج_ت شرع_ى گرفته باشد.

معناى جمله: «وَ هُوَ مُؤْمِنٌ،» اين است كه سعى را در حالى كند كه ايمان به خدا داشته باشد، و اين خود مستلزم توحيد و ايمان به نبوت و معاد است، زيرا كسى كه اعتراف به يكى از اين سه اصل نداشته باشد خداى سبحان او را در كلام مجيدش مؤمن به خود نمى داند.

و معناى جمله: «فَاُولئِكَ كانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُورا،» اين است كه خداوند عمل چنين كسانى را به بهترين وجه قبول نموده و كوشش آنان را مى ستايد و ستايش خدا در

(62) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

برابر عم_ل بنده، عب_ارت است از تفض_ل او ب_ر بن_ده اش!

اين دو آيه دلالت بر اين دارند كه اسباب اخروى عبارتند از اعمال و بس، و اعمال سببهائى هستند كه هرگز از غايات و نتايج خود تخلف ندارند، به خلاف اسباب دنيوى كه تخلف پذيرند زيرا درباره اسباب اخروى فرموده است: «فَاُولئِكَ كانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُورا،» و درباره اسباب دنيوى فرموده: «عَجَّلْنا لهُ فيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُريدُ، - پس هر قدر مى خواهيم و براى هر كس كه بخواهيم.» (18 / اسرى)

آيه شريفه در مقام بيان حكم قبول شدن و نشدن اعمال و اينكه از چه عاملى قبول و از چه عاملى مردود است، نمى باشد، بلكه آيه شريفه درباره هدف و غايت انسان و تعيين غايت او به حسب نشانه زندگيش نظر دارد كه يا متعلق به زندگى دنيائى است، و از آنچه مى كند جز مزاياى زندگى مادى دنيا منظورى ندارد و به كلى از آخرت اعراض

آخرت طلبى و نتايج آن (63)

دارد،

و يا آنكه غايت و هدفش زندگى آخرت است، كه لازمه اش آنست كه براى خود يك زندگى جاودانه و هميشگى سراغ داشته باشد كه اين زندگى دائم يك طرفش مقدمه طرف ديگر است، ابتداى آن، كه زندگى دنيا است مقدمه زندگى آخرت است و مقصود از زندگى دنيا همان سعادت اخروى است.

«اُنْظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَ لَلاْخِرَةُ اَكْبَرُ دَرَجاتٍ وَ اَكْبَرُ تَ_فْض_ي_لاً،»(21 / اس_رى)

اين جمله اشاره است به تفاوت درجات كه از سعى و كوشش انسان ناشى مى شود، تا كس__ى توه__م نكن__د كه سعى بسي__ار و سع__ى ان__دك هر دو يك__ى است، و در آخرت فرق__ى با هم ندارند، آرى اگر خداون_د فرقى مي__ان عمل ك__م و عمل بسي__ار و عم_ل خوب و خوبتر نگذارد در حقيقت آن مازاد را كه بيشتر و خوبتر است، شكرگزارى

(64) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

نك__رده و م_ورد قب__ول درگاه__ش ننم__وده اس__ت.

و معناى اينكه فرمود: «وَ لَلاْخِرَةُ اَكْبَرُ دَرَجاتٍ وَ اَكْبَرُ تَفْضيلاً،» اين است كه هم خود آخرت بزرگتر از دنيا است،و هم برتريها و امتيازاتش بزرگتر از برتريها و امتيازات دنيا است، پس كسى خيال نكند كه اهل آخرت در زندگى يكسانند و نيز توهم نكند كه تفاوت زندگى اهل آخرت مانند تفاوت در زندگى دنيا است، بلكه آخرت خانه ايست وسيع تر از دنيا، وسعتى كه نمى شود آن را به چيزى قياس كرد.

برتريهاى آخرت به خاطر اختلاف اسباب كونيه نيست، بلكه به خاطر اختلافى است كه جانها و دلها در ايمان و اخلاص كه از احوال قلب است، دارند و اختلاف احوال قلب وسيع تر از اختلاف احوال جسم است، وسعتى كه نتوان به چيزى مقايسه كرد، همچنانكه فرمود: «اِنْ

تُبْدُوا ما فى اَنْفُسِكُمْ اَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللّهُ» (284 / بقره) و

آخرت طلبى و نتايج آن (65)

نيز ف_رموده: «يَ_وْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ اِلاّ مَنْ اَتَى اللّهَ بِقَلْبٍ سَليمٍ!» (88 و 89 / شعرا)

بنابراين نتيجه اين مى شود كه خداى سبحان رسول گرامى خود را دستور مى دهد كه فضيلتها و برتريهاى اعتبارى را كه در ميان اهل دنيا هست وسيله قرار داده و از آن برتريها به برتريهاى درجات آخرت پى ببرد، چون برتريها باعث اختلاف ادراكات باطنى و نيات و اعمال مى شود، آرى هر چه قدرت بيشتر شد عملهاى بيشترى براى انسان مقدور مى شود، و هرچه آن كم شد اين نيز كم مى گردد، و همين اختلاف باعث اختلاف درجات آخرت خواهد شد.(1)

1- ال_مي______________زان ج: 13، ص: 90.

(66) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

نبوت و توحيد را لغو بپندارد، زيرا كه اگر اعتقاد به معاد نباشد، ديگر ايم_ان به خدا و فرستادگان او و تدين به دين اثرى نخواهد داشت.

و اينكه فرمود: «عَجَّلْنا لهُ فيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُريدُ» معنايش اين است كه ما هم آنچه را كه او مى خواهد فورا به او مى دهيم، البته نه هر قدر كه او مى خواهد، بلكه هر قدر كه ما بخواهي__م، پس امر به دست ما است نه به اختيار او، و اثر هر چه هست در اراده ما است نه در اراده او، تازه اين روش را درباره همه دنياطلبان اعمال نمى كنيم، بلكه در حق هركس كه خواستي__م به ك__ار مى بندي__م، پس اراده اشخاص از هيچ جهت حاكم بر اراده ما نيست، و اي__ن تنه__ا اراده ما است كه در ايشان حكومت مى كند. «وَ اللّه ُ مِْن

(68) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

وَرائِهِ__مْ مُحي__طً!» (20 / ب____روج)

خداى سبحان اين حقيقت را در آيه اى ديگر به زبانى ديگر بيان كرده و فرموده: «وَ لَوْلا اَنْ يَكُونَ النّاسُ اُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفا مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَروُنَ، وَ لِبُيُوتِهِمْ اَبْوابا وَ سُرُرا عَلَيْها يَتَّكِؤُنَ، وَ زُخْرُفا وَ اِنْ كُلُّ ذلِكَ لَمّا مَتاعُ الْحَيوةِ الدُّنْيا....» (33 تا 35/زخرف)

يعنى اگر نبود يكنواخت زندگى كردن مردم، و اينكه همه محكوم به قانون اسباب و عللند، و در اين قانون فرقى ميان مؤمن و كافر نيست و هر يك از اين دو فريق به عوامل غنى و ثروت مصادف شود ثروتمند گشته و هر يك به عوامل مخالف آن برخورد كند فقير مى شود، چه مؤمن و چه كافر، ما كفار را به مزيد نعمتهاى دنيوى اختصاص مى دادي__م، چون نعمت ه__اى

دنيوى در ن__زد ما و در ب__ازار آخرت ارج و قيمت_ى ندارد.

تدارك براى زندگى ابدى (69)

اين آيه هرچند كه وضعيت دنياطلبان و غافلان از آخرت را بيان مى كند، و ليكن بايد بدانيم كه مراتب دنياطلبى و انكار آخرت مختلف است، يكى هم از ناحيه زبان چنين است و هم از ناحيه عمل، و ديگرى در مرحله عمل چنين است هرچند لسانا به نشأه آخرت گواه__ى مى دهد، جمل__ه «وَ لَلاْخِ__رَةُ اَكْبَ_رُ دَرَج__اتٍ ...،» (21 / اسرى) نيز اين اختلاف را تصدي__ق مى كند.(1)

بحسب وجود و طب_ع وجوديش به ادوات و وسائ_لى كه سازگ_ار و مناسب ب_ا آن سعادت_ست مجهز مى سازد.

مثلاً انسان كه يكى از سعادتهاى مورد آرزويش اين است كه با جبران اجزاى تحليل رفته، بقاى زندگى خود را تأمين نمايد وقتى به چنين آرزوئى نائل مى شود كه نخست به جهاز دقيق تغذيه اى كه مناسب با اين آرزو است مجهز بوده و سپس اسباب و ادواتى را

(72) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

هم كه سازگار با آن است واجد باشد، و علاوه بر اين در دنياى خارج از خودش به قدر احتياجش از مواد غذائى مناسب با مزاجش بيابد، و آن ادوات را هم بكار ببندد، يعنى مواد غذائى را از خارج گرفته و تصفيه نموده، صورت اصلى آنرا بكلى بهم زده به صورت اجزائى كه از بدنش تحليل رفته درآورد، و آنرا جزء بدن خود نموده كمبودهاى آن را جبران نمايد، نه تنها انسان چنين است، بلكه ساير انواع حيوانات نيز تا آنجا كه ما ديده و توانسته ايم بدست آوريم بدون هيچ تخلف و اختلافى محكوم به همين حكم هستند.

بلكه نظام تمامى موجودات عالم به همين منوال جريان دارد، هر غايت و هدفى كه مطلوب و هر سعادتى كه مقصود باشد، طريق مخصوصى دارد كه جز از آن طريق راه به آن برده نمى شود، و پيمودن غير آن مسيرى كه نظام كون براى رسيدن به هر هدفى

تدارك براى زندگى ابدى (73)

تعيين نموده در حقيقت اسباب رسيدن به آن را عاطل و راه طبيعى رسيدن به آن را باطل كردن است، و معلوم است كه عاطل گذاردن آن و باطل كردن اين، ابطال جميع سبب هائى است كه

مربوط و متعلق به آن است و عينا شبيه انسانى است كه بخواهد بقاى در زندگى را از غير راه گرفتن غذا و لقمه كردن و جويدن و هضم آن تأمين نمايد، همانطورى كه چنين شخصى دستگاه تغذيه و جهاز هاضمه خود را عاطل گذارده و در نتيجه انحرافى در قوه رشد دهنده و مولده خود پديد مى آورد، همچنين است كسى كه بخواهد براى رسيدن به هدفى راه را گذاشته از بيراهه برود.

عنايت الهى هم بر اين تعلق گرفته كه انسان و ساير حيوانات كه زندگيشان بر اساس شعور و اراده است زندگى را با تطبيق اعمال با خارج تا آنجا كه مى توانند به خارج علم پيدا كنند، ادامه دهند، به طورى كه اگر در عملى از اعمال خود به جهت عروض

(74) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

عوارض از نظام خارج منحرف شوند، آن عمل بى نتيجه و باطل مى گردد، و اگر اين انحراف تكرار شود سر از بطلان ذات آنان درمى آورد، و انسانى را مى ماند كه زهر را به جاى غذا، و گل را بجاى نان مصرف كند، و يا به غلط كارهاى ديگرى نظير آن انجام دهد.

از همين نظام عالم خارج، آراء و عقايدى عمومى و كلى، نظير عقيده به مبدأ و معاد و همچنين احكامى كلى براى نوع بشر پديد آمده كه آن عقايد را ملاك ساير عقايد خود و آن احكام را محك اعمال خويش قرار داده، ساير عقايد خود را با آن عقايد، و اعمال عبادى و معامله اى خود را با آن احكام تطبيق مى دهد.

اين است همان راه كه طبعا آدمى را به سعادت انسانيش مى رساند، و جز اين، راه ديگ__رى

براى رسيدن به آرزوه__ا و ظفريافتن به سعادتش نيست، و انحراف از اين راه - كه همان ظلم است - او را به آرزويش نمى رساند، و به فرض هم كه برساند، دوام پيدا

تدارك براى زندگى ابدى (75)

نمى كند، براى اينكه ساير طرف نيز مربوط به آن سعادتند، و با تمام قوا با آن راه منحرف (ظلم) مبارزه و ضديت نموده و وى را مجبور به عقب نشينى و برگشت مى سازند، علاوه بر اينكه اجزاى عالم هم كه منشاء آن عقايد و احكام (راه طبيعى رسيدن به سعادت) بود، ني__ز با اعم__ال وى مخ_الف__ت نم__وده و او همچن__ان در چني__ن حالت__ى هس__ت تا آنكه سعادتى را كه از بيراهه (ظلم) به دست آورده، از دست بدهد و روزگارش تلخ گردد.

بنابراين چه بسا ستمگرانى كه طغيان شهوت وادارشان كند به اينكه عزت صورى و قدرت كاذب خود را كه از راه غير مشروع بدست آورده اند در راه تحصيل آرزو و سعادت موهومى بكار ببرند كه مخالف با اعتقاد حق و توحيد خداى سبحان و مزاحم با حقوق مشروع ديگران باشد، يعنى تعهد به اموال نموده و آنرا به زور و قلدرى غصب كنند يا به ناموس آنان دست درازى كرده و به عنف عرضشان را به باد دهند، و يا به

(76) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

جان آنان تجاوز كرده و بناحق، خونشان را بريزند و يا رسمى از مراسم عبوديت پروردگار، از قبيل نماز و روزه و حج و امثال آنرا عصيان ورزند، و يا گناهى از گناهان، از قبيل دروغ، افترا، خدعه و امثال آن را مرتكب شده، بوسيله ارتكاب يكى از اين انحرافها به مقصد خود نائل آيند و خوشحالى

و خرمى هم بكنند كه چه خوب شد به كام دل رسيديم.

همه اينها ممكن است ليكن بايد دانست كه چنين كسى در دنيا و آخرت خود را زي_انكار س_اخته و س_عى و ك_وشش ي_ك ع_مر را ب_ه ه_در داده است.

اما در دنيا خود را چنين كرده، براى اينكه راهى كه اين بى نوا رفته راه هرج و مرج و اختلال نظام بود، به شهادت اينكه اگر اين راه حق بود جايز بود كه همه چنين راهى را سلوك كنند، و اگر براى همه جايز باشد، قطعا نظام اجتماع مختل مى شود، و معلوم

تدارك براى زندگى ابدى (77)

است كه با ابطال نظم اجتماعى، حيات مجتمع انسان نيز باطل مى شود.

پس نظامى كه ضامن بقاى نوع انسانى است بهر شكل باشد با چنين شخص در آنچه كه از راه غير مشروع كسب كرده مبارزه نموده، و تا زمانى كه - دير يا زود - نتيجه عملش را از كفش نربايد، از پاى نمى نشيند. آرى ظلم هرگز پايدار نمانده و نخواهد ماند.

و اما در آخ_رت خود را زيانكار، و كوشش يك عمر خود را بى نتيجه كرده است، براى اينكه ظلمى كه كرده، در نامه عملش ثبت شده، علاوه بر اينكه جان و دلش را هم آلوده و پليد كرده، و در قيامت بر طبق آن نامه كيفر ديده و به مقتضاى آن روح آلوده زندگى خواهد كرد، اين است معناى «اِنْ تُبْدُوا ما فى اَنْفُسِكُمْ اَوْ تُ_خْفُوهُ يُ_حاسِ_بْ_كُمْ بِ_هِ ال_لّهُ.» (284 / ب_قره)

(78) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

و همچنين معناى آيات بسيارى ديگر.(1)

ال_ْمُصْطَفَيْنَ الاَْخْي_ارِ،»

«و به يادآور بندگان ما ابراهيم و اسحق و يعقوب را كه مردانى نيرومند و بينا

1- الميزان ج: 7، ص: 64.

آنها كه ياد خانه آخرت بودند! (79)

بودند،»

«بدين جه__ت نيرومن__د و بينا بودن__د كه ما آنان را به خصلتى خالص كه همان ي__اد آخرت ب_اش__د خ_الص و پ_اك ك_ردي__م،»

«و ايش__ان ن__زد م__ا از ب__رگ__زي___دگ__ان اخي____ارن____د.» (45 ت__ا 47 / ص)

«اِنّ_ا اَخْلَصْناهُ_مْ بِخالِ_صَ_ةٍ ذِكْ__رَى ال__دّارِ» منظور از كلمه دار دار آخرت مى باشد.

وقتى انسان مستغرق در ياد آخرت و جوار رب العالمين شد، و تمامى همش متمركز در آن گرديد، قهرا معرفتش نسبت به خدا كامل گشته نظرش در تشخيص عقايد حق مصاب مى گردد، و نيز در سلوك راه عبوديت حق، تبصر پيدا مى كند، و ديگر بر ظاهر حيات دنيا و زينت آن مانند ابناى دنيا جمود ندارد، همچنان كه در شأن چنين كسانى در

(80) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

ج__اى ديگ__ر نيز فرموده: «فَأَعْ__رِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّى عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ اِلاَّ الْحَيوةَ الدُّنْيا، ذلِ_كَ مَ_بْلَغُ_هُمْ مِ__نَ الْعِلْ__مِ....» (29 و 30 / نجم)

پس معناى آيه اين است كه: اگر گفتيم اينان صاحبان ايدى و ابصارند، براى اين است كه ما آنان را به خصلتى خالص و غير مشوب، خالص كرديم، خصلتى بس عظيم الشأن و آن عبارت است از ياد خانه آخرت!(1)

كنند و كسانى كه در راه خدا پيكار مى كنند تا كشته شوند و يا بر دشمن چيره گردند به زودى اجرى عظيمشان مى دهيم.» (74 / نساء)

در اين آيه مردم را براى تحريك به قتال در راه خدا هشدار مى دهد، كه همه آنها مؤمنند، و با اسلام خود و تسليم شدنشان در برابر خداى تعالى آخرت را با زندگى دنيا خريده اند.

و اگر از ميان دو سرنوشت محتمل، اول سرنوشت كشته شدن را نام برد و بعدا

(82) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

سرنوشت غلبه را، براى اين بود كه ثواب كشته شدن بيشتر و پايدارتر است، چون رزمنده غالب و كسى كه دشمن خدا را شكست مى دهد، هرچند كه اجر عظيم برايش نوشته شده، الا اين كه اين اجر عظيم در خطر حبط شدن قرار دارد، چون وقتى آدمى بر دشمن خود پيروز شد ممكن است غرور ناشى از پيروزى و هوسها ناشى از نداشتن دلواپسى به گناه وادارش ساخته و در اثر ارتكاب گناه آن اجر عظيمى را كه داشت از دست بدهد، چون بعضى از كارها هست كه اجر اعمال صالحه را حبط مى كند، يعنى خنثى مى سازد، به خلاف كشته شدن در راه خدا، كه بعد از آن حياتى جز حيات آخرت نيست، تا در آن حيات گناهى از او سر بزند، و ثواب شهادتش را خنثى سازد، پس كشته راه خدا اجر عظيم خود را حتما دريافت مى دارد، ولى غلبه و پيروزى بر دشمن هر چند كه غلبه اش در راه خدا بوده، ليكن امرش در استيفاى اجرش مراعى و پا در هوا است.(1)

خريد زندگى آخرت، در ازاى فروش زندگى دنيا (83)

اتِ_نا فِ_ى ال_دُّنْيا وَ ما لَ_هُ فِ_ى الاْخِ_رَةِ مِ_نْ خَلاقٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَ_قُولُ رَبَّ_نا اتِ_نا فِ_ى ال_دُّنْيا حَسَنَ_ةً وَ فِ_ى الاْخِرَةِ حَسَنَ_ةً وَ قِن_ا عَذابَ ال_نّارِ. اُول_ئِكَ لَ_هُمْ نَ_صيبٌ مِمّا كَ_سَبُوا وَ اللّهُ سَريعُ الْحِسابِ،»

«بعضى از مردم نمى خواهند مگر دنيا را، و اينان در آخرت هيچ نصيبى ندارند، بعضى هم هستند كه نمى جويند مگر آنچه را كه مايه رضا و خوشنودى

1- ال_مي____زان ج: 4، ص: 671.

(84) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

پروردگارشان باشد، چه در دنيا و چه در آخرت، اينان از آخرت هم نصيب دارند.» (200 / ب_ق_ره)

خداى تعالى در آيه فوق ميان جمله: «وَ ما لَهُ فِى الاْخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ،» و جمله «اُولئِكَ لَهُمْ نَصيبٌ مِمّاكَسَبُوا،» مقابله انداخته، اين معنا را مى فهماند كه اعمال طايفه اول كه فقط دني__ا را مى خواهند باط__ل و بى نتيجه است، به خلاف دسته دوم كه از آنچه مى كنند بهره مى برند.

پس آنچه از معناى جمله «فَمِنَ النّاسِ مَنْ يَقُولُ،» تا آخر سه آيه به دست آمد اين شد كه خداى را ياد كنيد، چونكه مردم در طرز تفكرشان نسبت به دنيا دو دسته اند، بعضى از ايشان تنها دنيا را مى خواهند و جز دنيا به ياد هيچ چيز ديگر نيستند كه اينگونه مردم

طالبين حسنه دنيا و حسنه آخرت (85)

هيچ نصيبى در آخرت ندارند، بعضى ديگر كسانى هستند كه آنچه مايه رضاى خدا است مى خواهند، كه اينگونه افراد از آخرت هم نصيب دارند و خدا سريع الحساب است، و به حساب آنچه بنده اش مى خواهد به زودى مى رسد، و آن را بر طبق خواسته اش به او مى دهد، و بنابراين پس اى مسلمانان شما با ياد خدا جزء نصيب داران در آخرت باشيد، و

از آنها مباشيد كه به خاطر ترك ياد خدا در آخرت بى نصيب شدند، و در نتيجه شما هم نااميد و تهى دست شويد.(1)

خير هستى تا آنكه اسلام مى آيد و عرضه مى دارد: پروردگارا تو سلامى و م_ن اسلام هستم!

(88) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

خداى تعالى مى فرمايد: تو بر خير هستى و من امروز تو را معيار قرار مى دهم، با تو مؤاخ__ذه مى كنم و با تو پ__اداش مى دهم، آنگاه رسول خدا صلى الله عليه و آله اين آيه را تلاوت فرمود: «وَ مَ__نْ يَبْتَغِ غَيْ__رَ الاِْسْ__لامِ دينا فَلَ__نْ يُقْبَلَ مِنْ_هُ وَ هُوَ فِى الاْخِرَةِ مِنَ الْخاسِرينَ...!»(1)

نصيبى از دنيا و بى نصيب از آخرت

«مَنْ كانَ يُريدُ حَرْثَ الاْخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فى حَرْثِه وَ مَنْ كانَ يُريدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُ_ؤْتِه مِ_نْه_ا وَ م_ا لَ_هُ فِ_ى الاْخِ_رَةِ مِ_نْ نَ_صيبٍ،»

1- ال_مي___________زان ج: 3، ص: 512.

نصيبى از دنيا و بى نصيب از آخرت (89)

«كسى كه تنها بهره آخرت را مى خواهد به بهره اش مى افزاييم، و كسى كه تنها بهره دنيا را مى خواهد تنها از دنيا به او مى دهيم، و ديگر در آخرت به__ره اى ندارد.»(20 / شورى)

مراد از زراعت آخرت، نتيجه اعمال است كه روز قيامت به آدمى عايد مى شود، و به عن__وان استعاره آن را زراع__ت آخرت نامي__ده، مثل اينك__ه اعمال صالحه بذرى است كه مى كارند تا در پائيز آخرت آن را درو كنند.

و مراد از اينكه مى فرمايد هر كس زراعت آخرت را بخواهد زراعتش را زياد مى كنيم اين است كه ما ثواب او را چند برابر مى سازيم همچنان كه در جاى ديگر فرموده: «مَنْ ج_آءَ بِ_الْ_حَسَنَ_ةِ فَ_لَهُ عَ_شْرُ اَمْ_ثالِه_ا،» (160 / ان_عام) و نيز ف_رموده: «وَ ال_لّهُ يُ_ضاعِفُ

(90) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

لِ_مَ_نْ يَ_ش_اءُ.» (261 / ب_قره)

«وَ مَنْ كانَ يُريدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤْتِه مِنْها وَ ما لَهُ فِى الاْخِرَةِ مِنْ نَصيبٍ.» يعنى كسى كه تنها نتائج دنيايى را در نظر دارد، و براى

به دست آوردن آن مى كوشد، و مى خواهد كه نتيجه عملش در دنيا عايدش شود، نه در آخرت، ما آن نتيجه دنيائى را به او مى دهيم، و ديگر در آخرت بهره اى ندارد.

و اگ__ر اي__ن معن__ا را تعبي__ر ك__رده ب__ه اراده ح__رث، براى اين ب__وده ك__ه اش__اره كرده باشد به اينكه صرف اراده در به دس__ت آوردن نتاي__ج دنيا و آخرت كافى نيس__ت بلكه اراده عم__ل ه_م مى خواهد.

در جمله قبلى به وضوح مى فرمود كسى كه زراعت آخرت را مى خواهد آن زراعت را با زيادتى به او مى دهيم ولى در اين جمله مطلب را مبهم و گنگ آورده مى فرمايد و كسى

نصيبى از دنيا و بى نصيب از آخرت (91)

كه زراعت دنيا را بخواهد از آن به او مى دهيم (نه همه آن را) و اين اشاره است به اينكه زمام امر بسته به مشيت خدا است، چه بسا مى شود كه از دنيا بسيار مى دهد، و چه بسا مى شود كه كم مى دهد، همچنان كه در جاى ديگر فرموده: «مَنْ كانَ يُريدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لهُ فيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُريدُ.» (18 / اسرا )

خداى سبحان، لطيف به همه بندگان خويش است، دارا قوتى است مطلقه و عزتى مطلقه، بندگان خود را بر حسب مشيتش روزى مى دهد، ولى با اين تفاوت كه درباره كسانى كه هدفشان آخرت است، و براى آن كار مى كنند خواسته كه دنيا را بدهد، و مزد آخرت__ش را بيشتر از آنچه كه عم__ل كرده اند بدهد، ولى درباره كسانى كه هدفشان تنها دنيا است خواسته است تنها دني_ا را بدهد و در آخ__رت بهره اى نداشت__ه باشند.(1)

1- الميزان ج: 18، ص: 57.

(92) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

ءَامَنُوا بِالْقَوْلِ الثّابِتِ فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ فِى الاْخِرَةِ وَ يُ_ضِلُّ ال_لّهُ ال_ظّلِم_ينَ وَ يَ_فْعَلُ ال_لّهُ م_ا يَ_شاءُ،»

«خدا كسانى را كه ايمان آورده اند بخاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان ثابت قدم مى دارد، هم در زندگ__ى دنيا و هم در جه__ان ديگ_ر، و ستمگران را گمراه مى كند، و خ_دا ه_ر چه ب_خواه_د، مى ك_ند.» (24 / ابراهيم)

ايمان و استقامت عامل تثبيت در دنيا و آخرت (93)

مى فرمايد: خدا كسانى را كه ايمان آوردند، به قول ثابت در حيات دنيا و در آخرت پابرج__ا مى كند، و خلاصه آنچن__ان شان را آنچنان تر مى سازد. به قول معروف: چشمه بايد ازخودش آب داشته باشد، تا با لاروبى زيادترش كرد.

يعنى كسانى كه ايمان آورده اند، اگر بر ايمان خود ثابت بمانند و استقامت به خرج دهند، خداوند هم ايشان را در دنيا و آخرت بر همان ايمانشان ثابت قدم مى كند و اگر مشيت خداى تعالى نباشد، ثبات خودشان سودى نخواهد داشت، و از فوايد آن بهره نمى برند، آرى همه امور به خداى سبحان بازگشت مى كند، پس جمله: «يُثَبِّتُ اللّهُ الَّذينَ ءَامَنُوا بِالْقَوْلِ الثّابِتِ،» در مقام هدايت همان نكته اى را مى رساند كه آيه: «فَلَمّا زاغُوا اَزاغَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ» (5 / صف) در طرف ضلالت، آن را افاده مى كند.

فرقى كه ميان اين دو مقام يعنى باب هدايت و ضلالت است، اين است كه، هدايت ابتدا

(94) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

و آغازش از ناحيه خدا است، كه نتيجه اش هدايت شدن است ولى ضلالت ابتدايش از خود بنده است، و خداوند به خاطر سوء اختيار بنده او را با ضلالت بيشترى كيفر داده و بر ضلالتش مى افزايد همچنان كه فرمود: «وَ ما يُضِلُّ بِهِ اِلاَّ الْفاسِقين،َ» (26 / بقره) و

بسيارى آيات از قرآن اين معنا را خاطرنشان مى سازد كه هدايت تنها از خداى سبحان است و غير او كسى در آن دخالت ندارد.(1)

ايمان دارد و هيچ شكى در آن ندارد، اما پاره اى از لوازم آنرا فراموش مى كند، و در نتيجه عملى منافى با ايمانش انجام مى دهد، به خلاف يقين كه ديگر با فراموشى نمى سازد، و ممكن نيست انسان، عالم و مؤمن به روز حساب باشد، و همواره آن روز را در خاطر داشته و به ياد آن باشد، به ياد روزى باشد كه در آن روز به حساب كوچك و بزرگ اعمالش مى رسند، و در عين حال پاره اى گناهان را مرتكب شود، چنين كسى نه تنها مرتكب گناه نمى شود، بلكه از ترس، به ق_رق گاه ه__اى خ__دا، نزدي__ك هم نم__ى گ__ردد.

همچنان كه خداى تعالى درباره آنان فرمود:

«اِنَّ الَّذينَ يَضِ_لُّونَ عَنْ سَبي_لِ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ»

«كسانى كه از راه خدا گمراه مى شوند، عذابى شديد دارند، به خاطر اينكه روز

(98) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

حساب را فراموش كردند!» (26 / ص)

و فهمانيد كه ضلالت از راه خدا تنها به خاطر فراموشى روز حساب است و بدين جهت در آيات مورد بحث فرمود: «وَ بِالاْخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ،» چون به ياد آخرت بودن، و ب_دان ي_قين داش_تن، ت_قوى را ن_تيج_ه مى ده_د.(1)

1- ال_مي___زان ج: 1، ص: 69 تا 74.

دارندگان يقين به آخرت (99)

خدا بايد به درگاه او تقرب بجويد حتى آن هم كه سعادت دني__ا و پاداش م__ادى را در نظر دارد باي__د از خداى تعالى بخواهد.

(100) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

چون سعادت دنيا و آخرت از غير مسير تقوا براى انسان حاصل نمى شود و تقوا هم جز از طريق عمل به احكام دين او حاصل نمى گردد، پس دين نيست مگر سعادت حقيقى ب_شر و با اين ح_ال ديگر چ_گونه ت_صور دارد ك_ه كسى ج_ز از طريق افاضه خداوندى به ثوابى و پاداشى برسد؟ با اينكه تنها او سميع و بصير است، و از حاجت خلق با خبر و ب_ين__ا و ش_ن_واى دعاى آنان است.(1)

اين مؤمني__ن را بيان نموده و آن اين است كه: در امر نماز و عباداتى كه در آن خداى را ذك__ر مى كنن__د محافظت و مراقبت دارند.

و اين صفت همان است كه در سوره مؤمنون در خاتمه صفات مؤمنين ذكر كرده و فرموده: «وَالَّذينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ.» (34 / معارج)(1)

قيامت كه جز استبعاد، اساسى ندارد، همين معنا برمى آيد، بلكه از اين بالاتر، آنان نسبت به امور آخرت كورند، يعنى خدا دل هايشان را از تصديق بدان و اعتقاد به وجود آن كور كرده است.

مراتب محروميت مشركين از علم به آخرت مختلف است و آيه شريفه آن مراتب را مى فهمان__د و مى فرمايد كه مشركين در اعلا مرتبه آن محروميتند، پس معناى جمله: «بَلِ ادّارَكَ عِلْمُهُمْ فِى الاْخِرَةِ،» اين است كه علمى بدان ندارند، به گوششان نخورده و معناى جمله: «بَلْ هُمْ فى شَكٍّ مِنْها،» اين است كه اگر هم خبر قيامت به گوششان خورده

(106) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

و به دلهاش__ان وارد ش__ده، ليك__ن يقي__ن بدان نيافته ان__د و درباره آن درشكن__د و تصديق__ش نكرده ان__د و معن__اى اينك__ه فرم__ود: «بَلْ هُمْ مِنْه__ا عَمُونَ،» اين است كه اگر از اعتقاد به قيامت بى بهره شدند به اختيار خود نشده اند و اصولاً مربوط به آنان نيست، بلكه خداى سبحان قلوبشان را از درك آن كور كرده و در نتيجه ديگر نخواهند توانست آن را درك كنند.(1)

و لجاج دارند، و مى خواهند با لجاجت در برابر حق، خود را بزرگتر از حق جلوه دهند، و بهمين جهت بدون هيچ دليل و حجتى از انقياد در برابر حق سر بر مى تابند.(1)

(108) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

ما به نزد خدايند،

(112) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

بگ__و: آي__ا ب__ه خدا چي__زى ياد مى دهي__د كه خود او در آسمانه_ا و زمي__ن اث__رى از آن س___راغ ن__دارد؟

من_زه و والا اس__ت خدا، از آنچه ايشان برايش شريك مى پندارند!» (18 / يونس)

«ستمكاران نه دوست__ى دارند و نه شفيع__ى كه سخنش خريدار داشته باش__د!»(18 / مؤمن)

«فَم___ا لَن__ا مِ__نْ ش___افِ_عي__نَ وَ لا صَ___دي___قٍ حَمي___مٍ!» (101 / شع___را)

و از اين قبيل آيات، كه مسئله شفاعت و تأثير واسطه و اسباب را در روز قيامت نفى مى كند، ولى اين مسئله را به كلى و از اصل انكار نمى كند، بلكه در بعضى از آيات مى ب_ينيم كه آنرا فى الجمله اثبات مى نمايد، مانند آيه:

موضوع شفاعت در قرآن كريم (113)

«اللّهُ الَّذى خَلَقَ السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ فى سِتَّةِ اَيّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ، ما لَكُمْ مِنْ دونِهِ مِنْ وَلِىٍّ وَ لا شَفيعٍ، اَفَلا تَتَذَكَّرُونَ،»

«او است اللّه كه آسمانها و زمين را در شش روز بيافريد، و سپس بر عرش مسلط گشت، شما به غير او سرپرست و شفيعى نداريد، آيا باز هم متذكر نمى گرديد؟!» (4 / سجده)

كه مى بيني__د در اين آي__ه بطور اجم__ال شفاعت را براى خود خدا اثبات نموده است. و نيز آيه:

«لَ__يْ_سَ لَ__هُ_مْ مِ_نْ دُونِ__هِ وَلِ_ىٌّ وَ لا شَ_ف_ي_عٌ،»

«ب_ه غي__ر او ول__ى و شفيع__ى ب__راي_ش__ان نيس____ت!» (51 / انع__ام) و آي___ه:

(114) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

«قُلْ لِلّهِ الشَّفاعَةُ جَميعا،»

«بگو شفاعت همه اش مال خدا است.» (44 / زمر)

اي_ن آيات بطوريكه ملاحظه مى فرمائيد، شفاعت را مختص به خداى عز اسمه مى كن_د، ولى با آي__ات زير آنرا عمومي_ت مى ده__د، و براى غير خدا نيز اثبات مى كند، اما با اين ش__رط كه خ__دا به او اذن داده

باشد، و به شفاعت_ش راضى باش__د، و امث__ال اين شروط:

«لَهُ ما فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الاَْرْضِ مَنْ ذَا الَّذى يَشْفَعُ عِنْدَهُ اِلاّ بِ_اِذْنِهِ يَعْلَمُ ما بَيْنَ اَيْ_ديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ،»

«مر او راست آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است، كيست كه بدون اذن او نزد

موضوع شفاعت در قرآن كريم (115)

او شفاعتى كند؟ او مى داند اعمالى را كه يك يك آنان كرده اند، و همچنين آث_ارى كه از خود ب_جاى ن_هاده ان_د!» (255 / بقره)

«اِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذى خَلَقَ السَّمواتِ وَالاَْرْضَ فى سِتَّةِ اَيّامٍ، ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ، يُدَبِّرُالاَْمْرَ، ما مِنْ شَفيعٍ اِلاّ مِنْ بَعْدِ اِذْنِهِ،»

«بدرستى پروردگار شما تنها اللّه است، كه آسمانها و زمين را در شش روز بيافريد، آنگاه بر عرش مسلط گشته، تدبير امر نمود، هيچ شفيعى نيست مگر بعد از آنكه او اج__ازه ده__د.» (3 / ي_ونس)

«وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَدا، سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ، لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِاَمْرِه يَعْمَلُونَ، يَعْلَمُ مابَيْنَ اَيْديهِمْ وَماخَلْفَهُمْ وَ لايَشْفَعُونَ اِلاّلِمَنِ ارْتَضى، وَ هُ_مْ مِنْ خَشْيَتِه مُشْفِقُونَ،»

(116) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

«گفتند: خدا فرزندى گرفته، منزه است خدا، بلكه فرشتگان بندگان آبرومند اويند كه در سخن از او پيشى نمى گيرند، و به امر او عمل مى كنند، و او مى داند آنچه را كه آنان مى كنند، و آنچه اثر كه دنبال كرده هايشان مى ماند، و ايشان شفاعت نمى كنند مگر كسى را كه خدا راضى باشد، و نيز ايشان از ترس او همواره در حالت اشفاقند!» (28 / انبياء)

«وَ لا يَمْلِكُ الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دوُنِهِ الشَّفاعَةَ اِلاّ مَنْ شَهِدَبِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ،»

«آنهائى كه مشركين به جاى خدا مى خوانند، مالك شفاعت كسى نيستند، تنها كسان__ى مى توانند به درگ__اه او شفاعت كنن__د، كه به حق شه__ادت

داده باشند، و در ح_الى داده باشند كه عالم باشند.» (86 / زخرف)

موضوع شفاعت در قرآن كريم (117)

«لايَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ، اِلاّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَالرَّحْمنِ عَهْدا،»

«مالك شفاع__ت نيستند، مگر تنه__ا كسانى كه نزد خدا عهدى داشته باشن__د!»(87 / مريم)

«يَوْمَئِذٍ لاتَنْفَعُ ال_شَّفاعَ__ةُ اِلاّ مَنْ اَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِىَ لَهُ قَوْلاً، يَعْلَ_مُ م_ا بَيْنَ اَيْديهِ__مْ وَ ما خَ_لْفَهُ__مْ وَ لايُحيطُونَ بِه عِلْما،»

«امروز شفاعت سودى نمى بخشد، مگر از كسى كه رحمان به او اجازه داده باشد، و سخ_ن او را پسندي__ده باشد، او به آنچ__ه مردم كرده ان__د، و ني_ز به آنچ__ه آثار پشت سر نهاده ان__د، دان_ا است، و م__ردم به او احاط_ه علمى ندارند.» (110 / طه)

(118) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

«وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ اِلاّ لِمَنْ اَذِنَ لَهُ،»

«شفاعت نزد او براى كسى سودى نمى دهد، مگر كسى كه برايش اجازه داده باشد!» (23 / سبا)

«وَ كَ_مْ مِنْ مَلَ_كٍ فِ_ى ال_سَّمواتِ لا تُ_غْنى شَفاعَ_تُهُمْ شَ_يْئا اِلاّ مِ_نْ بَ_عْدِ اَنْ يَ_أْذَنَ اللّ__هُ لِ_مَ__نْ يَش__اءُ وَ يَ__رْض_ى!»

«چه بسيار فرشتگان كه در آسمانهايند، و شفاعتشان هيچ سودى ندارد، مگر ب_عد از آنكه خدا براى هركه بخواهد اذن دهد.» (26 / نجم)

به هر حال، آنچه مسلم است، و هيچ شكى در آن نيست، اين است كه آيات نامبرده

موضوع شفاعت در قرآن كريم (119)

شفاعت را اثبات مى كنند، چيزى كه هست بعضى آنطور كه ديديد منحصر در خدا مى كنند، و بعضى ديگر آنطور كه ديديد عموميتش مى دهند.

و اين اسلوب كلام، به ما مى فهماند كه به جز خداى تعالى هيچ موجودى بطور استقلال مالك هيچ يك از كمالات نامبرده نيست، و اگر موجودى مالك كمالى باشد، خدا به او تمليك ك_رده است.

آياتيكه شفاعت را انكار مى كنند، اگر بگوئيم: ناظر به

شفاعت در روز قيامت است، شفاعت به طور استقلال را نفى مى كند، و مى خواهد بفرمايد: كسى در آن روز مستقل در شفاعت نيست، كه چه خدا اجازه بدهد و چه ندهد او بتواند شفاعت كند، و آياتى كه آنرا اثبات مى كند، نخست اصالت در آن را براى خدا اثبات مى كند، و براى غير خدا به شرط اذن و ت_مليك خدا اث_بات مى نمايد، پ_س شفاعت ب_راى غ_ير خ_دا ه_ست، اما با اذن خدا.(1)

(120) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

در بررسى موضوع شفاعت از نظر قرآن مجيد نكات زير بايد مورد توجه قرار گيرد:

شف_اعت و متعل_قات آن از نظر قرآن چه معنائى دارد؟

شف_اعت از چ_ه ش_ف_ي_عانى سر مى زن_د؟

شف_اعت در حق چه كسانى جارى مى شود؟

شف_اعت در چه زم_انى تحق_ق مى ي_اب_د؟

شفاعت چه نسبتى با عفو و مغفرت خداى تعالى دارد؟

لا يَشْفَعُونَ اِلاّ لِمَنِ ارْتَضى،» (28 / انبياء)

(124) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

«وَ لا يَمْلِكُ الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دوُنِهِ الشَّفاعَةَ اِلاّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ» (86 / زخرف)

شفاعت تشريعى و مربوط به احكام (كه معلوم است اگر واقع شود، در دائره تكليف و مج__ازات واقع مى شود،) نيز دو قس__م است، يكى شفاعتى كه در دنيا اثر بگذارد، و باعث آمرزش خدا، و يا قرب به درگاه او گ__ردد. ديگرى كه مربوط است به ثواب و عقاب، از اين قسم دوم بعضى در تمامى گناه__ان از شرك گرفت__ه تا پائين ت__ر از آن اثر مى گ__ذارد، مانند شفاع__ت و وساطت توبه و ايم_ان البته توبه و ايمان در دنيا و قبل از قيامت.

و بعضى ديگر در عذاب بعضى از گناهان اثر دارد، مانند عمل صالح كه واسطه مى شود در محو شدن گناهان، و اما آن شفاعتى كه مورد نزاع و اختلافست، يعنى

انواع شفاعت: (125)

شفاعت انبياء عليهم السلام و غير ايشان در روز قيامت، براى برداشتن عذاب از كسيكه حساب قيامت، او را مستحق آن كرده، اين شفاعت مربوط است به اهل گناهان كبيره، از اشخاصى كه متدين به دين حق هستند، و خدا هم دين آنانرا پسنديده است.(1)

داده، مى توانند به رحمت و عفو و مغفرت خدا، و ساير صفات علياى او تمسك نموده، بنده اى از بندگان خدا را كه گناه گرفتارش كرده، مشمول آن صفات خدا قرار دهند، و در نتيجه بلاى عقوبت را كه شامل او شده، از او برگردانند، و در اين صورت ديگر از مورد حكم عقوبت بيرون گشته، ديگر مصداق آن حكم نيست، چون تأثير شفاعت از باب حكومت است، نه از باب تضاد و تع__ارض، و اين مطلب با گفتار خود خداى تعال__ى منطب__ق است ك_ه مى فرمايد:

«فَاُولئِكَ يُ_بَدِّلُ اللّهُ سَيِّاتِهِمْ حَسَن_اتٍ،»

شفاعت كنندگان كيستند؟ (127)

«خ__دا گن__اه__ان ايش__ان را مب__دل ب__ه حسن____ه م__ى كن___د!» (70 / فرقان)

«اِنْ تَ_جْتَنِ_بُوا كَ_بائِ_رَ م_ا تُ_نْهَ_وْنَ عَ_نْهُ نُ_كَفِّ_رْ عَ_نْكُ_مْ سَ_يِّئائِ_كُ_مْ،»

«اگر از گناهان كبيره اجتناب كنيد، گناهان صغيره شما را محو مى كنيم.»

(31 / نساء)

«اِنَّ ال_لّهَ لا يَ_غْفِ_رُ اَنْ يُ_شْرَكَ بِهِ، وَ يَ_غْفِرُ م_ادُونَ ذلِ_كَ لِ_مَنْ يَ_شآءُ،»

«خدا اين گناه را نمى آمرزد كه به وى شرك بورزند، و گناهان پائين تر از آنرا از هركس بخواهد مى آمرزد.» (48 / نساء)

بله، اين هم هست، كه او هر چه را بكند به خاطر مصلحتى مى كند كه اقتضاى آنرا داشته باشد، و به خاطر علتى انجام مى دهد، كه بين او و عملش واسطه است، وقتى چنين است، چه مانعى دارد كه يكى از آن مصلحت ها و يكى از آن علت ها شفاعت شافعانى

(128) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

چون انبياء عليهم السلام و اولياء و بندگان مقرب او باشد، هيچ مانعى به ذهن نمى رسد، و هيچ جزاف و ظلمى هم لازم نمى آيد.

از اينجا روشن شد كه معناى شافعيت - بر حسب حقيقت در حق خداى تعالى نيز ص__ادق است، چون هر يك از صف__ات او واسط__ه بين

او و بين خلق او، در افاضه جود، و ب__ذل وجود هستن__د، پس در حقيق__ت شفيع على الاطلاق او است، همچن__ان كه خ_ودش ب_ه صراحت ف_رموده:

«قُ_لْ لِلّهِ ال_شَّف_اعَ_ةُ جَ_ميع_ا،» «بگو شفاعت همه اش از خداست!» (44 / زمر)

«م_ا لَ_كُ_مْ مِ_نْ دونِ_هِ مِ_نْ وَلِ_ىٍّ وَ لا شَ_في_عٍ،»

«بگو شما به غير خدا سرپرست و شفيعى نداريد!» (4 / سجده)

شفاعت كنندگان كيستند؟ (129)

«لَيْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِىٌّ وَ لا شَفيعٌ،»

«اي_شان ب_جز خ_دا ش_فيع و س_رپرستى ن_دارند.» (51 / ان_عام)

و غي__ر خ__داى تعال__ى ه__ر ك__س شفي__ع ش__ود، و داراى اي__ن مق__ام بگ__ردد، ب__ه اذن او، و ب__ه تملي____ك او ش____ده اس____ت.

البته اين نيز هست، كه در درگاه خدا تا حدودى شفاعت به كار هست، و اشخاصى از گنه كاران را شفاعت مى كنند، و اينكه گفتم - تا حدودى براى اين بود كه خاطرنشان سازيم شفاعت تا آن حدى كه محذورى ناشايسته به ساحت كبريائى خدائيش نياورد، ثابت است و ممكن است اين معنا را به بيانى روشن تر تقريب كرده گفت:

ثواب و پاداش دادن به نيكوكار حقيقتى است كه عقل آنرا صحيح دانسته و حق بنده

(130) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

نيكوكار مى داند، حقى كه به گردن مولا ثابت شده همچنانكه عقاب و امساك كردن از رحمت به بنده مجرم را حقى براى مولى مى داند، اما ميان دو حق از نظر عقل فرقى هست و آن اين است كه عقل ابطال حق غير را صحيح نمى داند چون ظلم است و اما ابطال حق خويش و صرفنظر كردن از آنرا قبيح نمى شمارد و بنابراين عقل جائز مى داند كه مولائى به خاطر شفاعت شفيعى از عقاب بنده اش و يا امساك رحمت به او كه حق خود مولا است،

صرفنظر كند، و حقيقت شفاعت هم همين است.(1)

(133)

مى كنند، و چند صفت از آنرا مى شمارند، آنگاه از اين بيان اين نتيجه را مى گيرد كه شفاع__ت شافع__ان به درد آن__ان نخ_ورد.

و مقتضاى اين بيان اين است كه اصحاب يمين داراى آن صفات نباشند يعنى آن صفاتى كه در دوزخيان مانع شمول شفاعت به آنها شد، نداشته باشند، و وقتى آن موانع در كارشان نبود، قهرا شفاعت شامل حالشان مى شود، و وقتى مانند آن دسته در گرو نباشند، لابد از گرو در آمده اند، و ديگر مرهون گناهان و جرائم نيستند، پس معلوم مى شود: كه بهشتيان نيز گناه داشته اند، چيزيكه هست شفاعت شافعان ايشان را از رهن گناهان آزاد كرده است. آرى در آيات قرآنى اصحاب يمين را به كسانى تفسير كرده كه اوصاف نامبرده در دوزخيان را ندارند.

اه__ل دوزخ به خاط__ر داشت__ن چهار صفت: يعنى ت__رك نماز براى خ__دا، و ت__رك انفاق

(134) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

در راه خ__دا، و ف__رورفتگ__ى در بازيچ__ه دني__ا، و تكذي__ب روز حس__اب دوزخ__ى شده ان__د.

و اين چهارصفت امورى هستند كه اركان دين را منهدم مى سازند، و بر عكس داشتن ضد آن صفات، دين خدا را بپا مى دارد.

و لازمه اين صف__ت توجه به سوى خدا اس__ت به عبوديت، و سعى در رفع حوائج جامعه كه به عبارتى ديگر مى توان از اولى به نم__از تعبير كرد، و از دوم به انف__اق در راه خدا، پس قوام دين از دو جهت عل__م و عمل به اين چهار صفت است، و اين چهار صفت بقيه اركان دين را هم در پ__ى دارد. چ__ون مث__لاً كسى كه يكتاپرس__ت نيست، و يا نب__وت را منكر است، ممكن نيست داراى اين چهار صف بشود!

پس اصحاب يمي__ن عبارت شدند از

كسان__ى كه از شفاعت بهره مند مى شوند، كسانى كه از نظر دين و اعتقادات مرضى خ_دا هستن__د، حال چه اينكه اعمالشان

شفاعت شدگان (اصحاب يمين) (135)

مرضى بوده باشد، و اصلاً محتاج به شفاعت در قيامت نباشند، و چه اينكه اينطور نباشن_د، در هر صورت، آن كسانى ك_ه از شفاعت شدن منظور هستند اينهايند.

پس معلوم شد كه شفاعت وسيله نجات گناه كاران اصحاب يمين است، همچنان كه قرآن كريم هم ف_رموده:

«اِنْ تَ_جْتَ_نِبُوا كَ_بائِ_رَ م_ا تُ_نْهَ_وْنَ عَ_نْهُ نُ_كَفِّرْ عَ_نْكُمْ سَ_يِّ_ئائِ_كُ_مْ،»

«اگر از گناهان كبيره اجتناب كنيد، گناهان ديگرتان را جبران مى كنيم!»

(31 / نساء)

و بط__ور مسلم منظ__ور از اين آي__ه اي__ن اس__ت ك__ه گناهان صغيره را خدا مى آمرزد، و احتياجى به شفاعت ندارد، پس مورد شفاعت، آن عده از اصحاب يمينند كه

(136) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

گناهانى كبيره از آن__ان تا روز قيام__ت باق__ى مان__ده، و ب__وسيل__ه توبه و يا اعم__ال حسن__ه ديگر از بي_ن ن_رفته است!

پس معلوم مى شود شفاعت، مربوط به اهل كبائر از اصحاب يمين است، همچنانكه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده:

«تنها شفاعتم مربوط به اهل كبائر از امتم است،

و اما ن_يكوكاران هيچ ناراحتى در پيش ندارند!»

مطل__ب ديگرى كه تذك__رش لازم اس__ت، اين اس__ت كه خداى تعالى در يكج__ا از كلام عزي__زش شفاعت را براى كسيك__ه خودش راضى باش__د اثبات ك__رده، و اين ارتضاء را به هي__چ قيدى مقيد نك__رده، و معين ننم_وده آن اشخاص چ__ه اعمالى

شفاعت شدگان (اصحاب يمين) (137)

دارن__د، و نشانه هاشان چيست؟ همچنانكه همين مبهم گوئى را در جاى ديگر كرده، و فرموده: مگر كسى كه رحمان اجازه اش داده باشد، و سخنش پسنديده باشد، كه در اين آيه نيز معين نكرده، اين گون__ه اشخ__اص چه كسانن__د؟ از اينج__ا مى فهميم

مقص__ود از پسنديدن آنان پسنديدن دين آن__ان است، نه اعمالش__ان، و خلاص__ه اهل شفاعت كسانيند كه خدا دين آنانرا پسنديده ب_اش_د، و كارى به اعمالشان ندارد.(1)

و اين همان

(140) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

كس__ى است كه جمله: «اِلاّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْدا»، درباره اش تطبيق مى كند. چون اين كسى كه عهد خدا را دارد، آن عهدى كه آيه:

«اَلَ_مْ اَعْهَ_دْ اِلَيْكُ_مْ ي_ا بَن_ى آدَمَ اَنْ لا تَعْبُ_دُوا الشَّيْط_انَ، اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ، وَ اَنِ اعْبُدُونى، هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ!»

«مگر با شما اى بنى آدم عهد نكردم كه شيطان را نپرستيد؟ كه او دشمن آشكار شم__ا است، و اينك__ه مرا بپرستي_د، كه اين ص__راط مستقي_م است؟» (61 / يس)

از آن خبر مى دهد.

پس اين طائفه كه گفتيم ايمان داشته اند، ولى عمل صالح نكرده اند، آنهايند كه عهدى از

مجرمين در قيامت چه كسانى اند؟ (141)

خدا گرفته بودند و به خاطر اعمال بدشان داخل جهنم مى شوند، ولى به خاطرداشتن عهد، مشم_ول شفاعت شده، از آتش نجات مى يابند.

آي_______ه ش__ري__ف_______ه:

«وَ ق_الُوا لَ_نْ تَ_مَسَّنَا ال_نّارُ اِلاّ اَيّ_اما مَ_عْدُودَةً قُ_لْ اَتَّ_خَذْتُمْ عِ_نْدَ اللّهِ عَ_هْدا»

«گفتند آتش دوزخ جز چند روزى بما نمى رسد، بگو مگر شما از خدا عهد گرفته بوديد؟» (80/بقره)

نيز به اين حقيقت اشاره دارد، و بنابراين، اين آيات نيز به همان آيات قبل برگشت مى كند، و بر روى هم آنها دلالت دارد بر اينكه مورد شفاعت، يعنى كسانى كه در قيامت

(142) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

برايشان شفاعت مى شود، عبارتند از گنه كاران دين دار، و متدينين به دين حق ولى گنه كار، اينهايند كه خدا دينشان را پسنديده است.(1)

مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ، اِنَّ اللّهَ يَ_غْفِرُ ال_ذُّنُوبَ جَميعا، اِنَّ_هُ هُوَ الْ_غَفُورُ ال_رَّحيمُ، وَ اَن_يبُوا اِلى رَبِّ_كُمْ،»

«بگ__و! اى بندگان__م، كه بر نفس خود زياده روى روا داشتيد، از رحمت خدا مأي__وس نشوي__د، كه خدا همه گناهان را مى آمرزد، چون او آمرزگار رحيم اس_ت، و ب_ه س_وى پ_روردگ___ارت_ان ت__وب__ه بب__ري____د!» (54 / زم_ر)

ك__ه عم__ومي__ت اين آي__ه، حت__ى ش__رك را ه_م ش__ام_ل مى ش__ود، كه توب__ه شرك را ه_م از ب_ين م_ى برد.

دوم - شفاعت ايمان به رسول خدا صلى الله عليه و آله

(144) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

ايمان به رسول خدا صلى الله عليه و آله از شفيعان است، كه درباره اش فرموده:

«امِنُوا بِرَسُولِهِ ... يَغْفِرْ لَكُمْ،»

«به رسول او ايمان بياوريد...گناهانتان رابيامرزد.» (28/حديد)

سوم - ش_فاع_ت ع_م_ل صال_ح در دن_يا

يكى دي_گر از شاف_عان، ع_مل صال_ح است كه درباره اش فرموده:

«وَعَ__دَ اللّ__هُ الَّذي__نَ امَنُوا وَ عَمِلُ__وا الصّالِح__اتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ اَجْرٌ عَظيمٌ،»

«خدا كسانى را كه ايمان آورده، و اعمال صالح كردند، وعده داده كه مغفرت و اجر ع_ظي_م دارن__د.» (9 / م_ائده)

«يا اَيُّ_هَاالَّ_ذينَ امَنُوا اتَّ_قُوا اللّهَ، وَ ابْ_تَغُوا اِلَيْهِ الْوَسيلَةَ،»

زمان و مكان شفاعت (145)

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد از خدا بترسيد _ و بدين وسيله _ وسيله اى به درگاهش بدس_ت آوريد!» (35 / مائده)

چ_ه_ارم - ش_ف_اع_ت ق__رآن ك_ري_م در دن__ي_ا

يكى ديگر از شافعان، قرآن كريم است، كه خودش در اين باره فرموده:

«يَ_هْدى بِ_هِ اللّهُ مَ_نِ اتَّ_بَعَ رِضْ_وانَهُ سُ_بُلَ ال_سَّلامِ وَ يُ_خْرِجُهُمْ مِ_نَ ال_ظُّلُماتِ اِلَى ال_نُّورِ بِ_اِذْنِه وَيَ_هْديهِمْ اِل_ى صِراطٍ مُ_سْتَ_قي_مٍ،»

«خداوند به وسيله قرآن كسانى را كه در پى خوشنودى اويند هدايت مى كند، سوى راه هاى سلامت و به اذن خودش ايشان را از ظلمت ها به سوى نور خارج مى سازد، و ني__ز آنها را به سوى صراط مستقيم راه مى نمايد.» (16 / مائده)

پنجم - شفاعت متعلقات عمل صالح در دنيا

(146) ابديت، شفاعت،

لقاءاللّه

يكى ديگر از شافعان، هر آن چيزى است كه با عمل صالح ارتباطى دارد، مانند: مسجده_ا، امكنه شريف_ه و متبرك__ه، ايام شريفه، انبياء و رسولان خدا عليهم السلام ، كه براى ام__ت خود طلب مغف__رت مى كنن__د، همچنانك_ه درباره انبياء عليهم السلام فرموده:

«وَ لَوْ اَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَ اسْ_تَغْفَرَ لَ_هُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوااللّهَ تَوّابا رَحيما،»

«و اگر ايشان بعد از آنكه به خود ستم كردند، آمدند نزد تو، و آمرزش خدا را خواستند، و رسول هم برايشان طلب مغفرت كرد، خواهند ديد كه خدا توبه پذير رح_يم است.» (64 / نساء)

ششم - ش_فاع_ت م_لائ_ك_ه در دن_ي_ا

زمان و مكان شفاعت (147)

يكى ديگر از شافعان ملائكه است، كه براى مؤمنين طلب مغفرت مى كنند، همچنان ك_ه ف_رم_ود:

«اَلَّذينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِه وَ يَ_سْتَغْفِرُونَ لِلَّذينَ امَنُوا،»

«آن فرشتگان كه عرش را حمل مى كنند، و اطرافيان آن، پروردگار خود را به حمد تسبيح مى گويند و به او ايمان دارند و براى همه آن كسانى كه ايمان آورده اند، طلب مغفرت مى كنند.» (7/مؤمن)

«وَ الْ_مَلائِكَةُ يُ_سَبِّحُونَ بِ_حَمْدِ رَبِّهِمْ، وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِى الاَْرْضِ، اَلا اِنَّ اللّهَ هُوَ الْ_غَفُورُ الرَّحيمُ،»

«و ملائكه با حمد پروردگار خود، او را تسبيح مى گويند، و براى هر كس كه در

(148) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

زمين است طلب مغفرت مى كنند، آگاه باشيد كه خداست كه آمرزگار رحيم است.» (5 / ش_ورى)

ه_فتم - ش_فاع_ت م_ؤم_نان در دن_ي_ا

يكى ديگر از شافعان خود مؤمنينند، كه براى خود، و براى برادران ايمانى خود، استغف__ار مى كنند و خداى تعال__ى از ايش__ان حكاي_ت كرده كه مى گويند:

«وَ اعْفُ عَنّا، وَ اغْفِرْ لَنا، وَ ارْحَمْنا، اَنْتَ مَوْلينا،»

«و بر ما ببخش__اى، و ما را بيام__رز و به

ما رحم كن، كه توئى سرپرست ما!»(286 / بقره)

زمان و مكان شفاعت (149)

2 - شفاعت در آخرت

قسم دوم شفيعى است كه در روز قيامت شفاعت مى كند، شفاعت به آن معنائى كه شناختى، حال ببينيم اين شفيعان چه كسانى هستند؟

1 _ ش_ف____اع____ت ان_بي______اء عليهم السلام در آخ___رت

ي__ك طائف__ه از اين___ان انبي__اء عليه___م السلامند:

دو آيه شريفه زير، علاوه بر اينكه دلالت مى كنند بر شفاعت انبياء عليهم السلام ، دلالت بر شفاعت ملائكه نيز دارند، چون در اين دو آيه گفتگو از فرزند خدا بود، كه مشركين ملائكه را دختران خدا مى پنداشتند و يهود و نصارى مسيح و عزير را پسر خدا

(150) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

مى پنداشتند:

«وَ ق__الُ__وا اتَّخَ__ذَ ال_رَّحْم__نُ وَلَ___دا، سُ_بْحانَ__هُ، بَ_لْ عِ_ب__ادٌ مُ_كْرَمُ_ونَ ... وَ لا ي_َ_شْفَ_عُ_ونَ اِلاّ لِ_مَ___نِ ارْتَض____ى،»

«مشركين مى گفتند: خدا فرزند گرفته منزه است خدا، بلكه فرشتگان بندگان مقرب خ_دايند ... و ش_فاع__ت نم__ى كنند م_گر براى كسيكه خدا بپسندد.» (28 / انبياء)

كه يكى از آنان عيسى بن مريم عليه السلام است، كه در روز قيامت شفاعت مى كند. و نيز مى ف_رم_اي_د:

«وَ لا يَمْلِكُ الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دوُنِهِ الشَّفاعَةَ اِلاّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ،»

«آن كسانى كه مشركين بجاى خدا مى خوانند، مالك شفاعت نيستند، تنها كسانى

زمان و مكان شفاعت (151)

م_ال_ك شف_اعتند كه به حق شهادت مى دهند و خود داناى حقند.» (86 / زخرف)

2 - شفاعت ملائكه در آخرت

دسته اى ديگر از شفيعان روز قيامت ملائكه هستند:

«وَ كَ_مْ مِ_نْ مَ_لَكٍ ف_ِى ال_سَّم__واتِ، لا تُ_غْنى شَ_فاعَتُ_هُ_مْ شَ_يْئا، اِلاّ مِنْ بَ_عْدِ اَنْ يَ_أْذَنَ اللّ__هُ لِمَ____نْ يَش__اءُ وَ يَ_رْض_ى،»

«و چه بسيار فرشتگان كه در آسمانهايند و شفاعتشان هيچ سودى ندارد، مگر بعد از آنكه خدابراى هركه بخواهد اذن دهد.» (26/نجم)

«يَوْمَئِذٍ لاتَنْفَعُ الشَّفاعَةُ، اِلاّ مَنْ اَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ،

وَ رَضِىَ لَهُ قَوْلاً، يَعْلَمُ ما بَيْنَ اَيْديهِمْ، وَ ما خَلْفَهُمْ،»

(152) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

«امروز شفاعت سودى نمى بخشد، مگر از كسى كه رحمان به او اجازه داده باشد، و سخ_ن او را پسندي__ده باشد، خ__دا به آنچ__ه را كه پيش روى ايشانست، و آنچه را از پش_ت سر فرستاده اند، مى داند.» (110 / طه)

3 - ش_فاع_ت ش_اه___دان، و م_ؤمن_ي__ن در ق_يام___ت

طائفه ديگر از شفيعان در قيامت شهدا هستند، كه آيه:

«وَ لا يَمْلِكُ الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دوُنِهِ الشَّفاعَةَ اِلاّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ،» (86 / زخرف)

دلالت بر آن دارد، چون اين طائفه نيز به حق شهادت دادند، پس هر شهيدى شفيعى است كه مالك شهادت است، چيزى كه هست اين شهادت مربوط به اعمال است، نه

زمان و مكان شفاعت (153)

شهادت به معناى كشته شدن در ميدان جنگ، از اينجا روشن مى شود: كه مؤمنين نيز از شفيعان روز قيامتند، براى اينكه خداى تعالى خبر داده، كه مؤمنين نيز در روز قيامت ملحق ب_ه شه__داء مى شون__د، و فرم_وده:

«وَ الَّذينَ امَن_ُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ اُول_ئِكَ هُمُ الصِّ_دّيقُونَ وَ الشُّهَ_داءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ،»

«و كسانى كه به خدا و رسولش ايمان آوردند، ايشان همان صديقين و شهداء نزد پروردگارشانند!» (19 / حديد)(1)

و قب__ل از قي_ام__ت!

و بعضى ديگر در عذاب بعضى از گناهان اثر دارد، مانند عمل صالح كه واسطه مى شود در محو شدن گناهان، و اما آن شفاعتى كه مورد نزاع و اختلافست، يعنى شفاعت انبياء عليهم السلام و غير ايشان در روز قيامت، براى برداشتن عذاب از كسيكه حساب قيامت، او را مستحق آن كرده، قبلاً در بحث (شفاعت شدگان) گفتيم: كه اين شفاعت مربوط است به اهل گناهان كبيره، از اشخاصى كه متدين به دين حق هستند، و خدا هم

شفاعت به چه چيز تعلق مى گيرد؟ (155)

دين آنان را پسنديده است.(1)

سوره مدثر مى توان استفاده كرد كه سئوال و جوابى كه در آن شده مربوط است به بعد از فصل قضا، و رسيدگى به حسابها، بعد از آنكه اهل بهشت جاى خود را در بهشت گرفته، و اهل دوزخ هم در دوزخ قرار گرفته اند، و در چنين هنگامى شفاعت شامل جمعى از گنهكاران شده، و آنان را از آتش

شفاعت چه وقت فائده مى بخشد؟ (157)

نجات مى دهد، براى اينكه كلمه «ف_ى جَنّ_اتٍ ...» در اين آيات آمده، و اين كلمه استقرار در بهشت را مى رساند.

و نيز جمله: «ما سَلَكَكُمْ ...» در آن هست، كه از ماده سلوك و به معناى داخل كردن با نظ__م و با رديف خاص، نظي__ر داخل ك__ردن نخ در دانه ه__اى تسبيح، كه از كوچك ترها گرفته تا بزرگ و بزرگترها همه را نخ مى كشند. پس در اين تعبير معن_اى استقرار هست.

و اما نشئه برزخ، و ادله اى كه دلالت مى كند بر حضور پيامبر صلى الله عليه و آله ، و ائمه عليه السلام در دم مرگ، و در هنگام سئوال قبر، و كمك كردن آن حضرت در شدائد، كه در روايات ذيل آيه: «وَ اِنْ مِنْ اَهْلِ الْكِتابِ اِلاّ لَيُؤْمِنَنَّ بِه ...» (159 / نساء) آمده، ربطى به شفاعت در درگاه خ__دا ندارد، بلكه از قبي__ل تصرف ه__ا و حكومتى اس__ت كه خداى تعالى به ايشان داده، تا به اذن او هر حكم__ى كه خواستن__د برانن__د و ه__ر تصرف__ى خواستند بكنند،

(158) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

هم چنان كه درباره آن فرموده:

«وَ عَلَى الاَْعْرافِ رِجالٌ، يَعْرِفُونَ كُلاًّ بِسيماهُمْ، وَنادَوْا: اَصْحابَ الْجَنَّةِ اَنْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ، لَمْ يَدْخُلُوها، وَ هُمْ يَطْمَعُونَ ... وَ نادىآ اَصْحابُ الاَْعْرافِ رِجالاً يَعْرِفُونَهُمْ بِسيماهُمْ، قالُوا: مآ اَغْنى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ، وَ

ما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ، اَه_ؤآُلاآءِ الَّذينَ اَقْسَمْتُ_مْ: لا يَن_الُهُ_مُ اللّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ، لا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ، وَ لاآ اَنْتُمْ تَحْزَنُونَ،»

«و بر اعراف (كه جايگاهى ميان بهشت و دوزخ است،) مردمى هستند كه هر كسى را از سيمايش مى شناسند، به اصحاب بهشت داد مى زنند: كه سلام بر شما، با اينكه خود تاكنون داخل بهشت نشده اند، ولى اميد آنرا دارند... اصحاب اعراف مردمى را كه هر يك را با سيمايشان مى شناسند، صدا مى زنند و مى گويند: ديديد كه

شفاعت چه وقت فائده مى بخشد؟ (159)

نيروى شما از جهت كميت و كيفيت به دردتان نخورد؟ آيا همين بهشتيان نيستند كه شما سوگند مى خورديد: هرگز مشمول رحمت خدا نمى شوند؟ ديديد كه داخل بهشت مى شوند، و شما اشتباه مى كرديد؟ آنگاه رو به بهشتيان كرده مى گويند حال به بهشت درآئيد، كه نه ترسى بر شما باشد، و نه اندوهناك مى شويد!»

(45 تا 49 / اعراف)

و از اي___ن قبي____ل اس____ت آي_______ه:

«يَوْمَ نَدْعُ_وا كُ_لَّ اُن_اسٍ بِاِمامِ_هِمْ، فَ_مَ_نْ اُوتِ_ىَ كِ_تابَ_هُ بِ_يَمي_نِهِ،»

«روزى كه هر قومى را به نام پيشواشان صدا مى زنيم، پس هركس كتابش به دست راستش داده شود...» (71/اسرى)

(160) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

ك__ه از اين آي__ه نيز برمى آي__د: امام واسط__ه در خوان__دن و دع__وت اس__ت، و دادن كتاب از قبيل هم__ان حكومتى است كه گفتيم خدا به اين طائفه داده است.

پس از بحثى كه درباره شفاعت گذشت، اين نتيجه بدست آمد: كه شفاعت در آخرين موقف از مواقف قيامت بكار مى رود، كه يا گنهكار بوسيله شفاعت مشمول آمرزش گشته، اص__لاً داخل آت__ش نمى شود، و يا آنك__ه بعد از داخل ش__دن در آتش، بوسيل__ه شفاعت نجات مى يابد، يعنى شفاع__ت باعث مى شود كه خدا به احترام شفيع، رحمت خ_ود را گ_ست__رش مى ده_د.(1)

1- الميزان

ج: 1، ص: 263.

شفاعت چه وقت فائده مى بخشد؟ (161)

قرآن آيه اى كه بيش از همه اميدبخش است آيه زير است كه مى فرمايد:

«ي__ا عِب_ادى الَّذي__نَ اَسْرَفُ__وا عَلى اَنْفُسِهِ__م، لا تَقْنَطُ__وا مِنْ رَحْمَ__ةِ اللّهِ، اِنَّ اللّ__هَ يَغْفِ__رُ ال___ذُّنُ__وبَ جَميع____ا،»

«اى بندگانم كه بر خود ستم روا داشتيد، از رحمت خدا مأيوس نشويد، كه خدا ه_مه گ_ناهان را مى آم_رزد.» (53 / زم_ر)

ع_رضه داشتم بله، ما اي_نطور معت_قديم. فرمود:

ليكن ما اهل بيت مى گوييم از همه آيات در كتاب خدا اميدبخش تر آيه زير است، ك_ه

(164) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

راج__ع به شف__اع_ت است:

«وَ لَسَوْفَ يُعْطيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى!» (5/ضحى)(1)

از شكم خاك بر مى خيزند، و مقدار چهل سال مى ايستند، و خداى تعالى آفتاب را دستور مى دهد تا بر فرق سرهاشان آنچنان نزديك شود كه از شدت گرما عرق بريزند، و به زمين دستور مى رسد كه عرق آنان را در خود فرو نبرد، مردم به نزد آدم مى روند، و از او مى خواهد تا شفاعتشان كند، آدم مردم را به نوح دلالت مى كند، و نوح ايشانرا به ابراهيم، و ابراهيم به موسى، و موسى به عيسى و عيسى به ايشان مى گويد: بر شما باد به محمد صلى الله عليه و آله ، خاتم النبيين، پس محمد صلى الله عليه و آله مى فرمايد: آرى من آماده اينكارم، پس به راه مى افتد، تا دم در بهشت مى رسد، و دق الباب مى كند، از درون بهشت مى پرسند: كه هستى؟ و خدا داناتر است، پس محمد مى گويد: من محمدم! از درون خطاب

شفاعت در روايات اسلامى (167)

مى رسد: در را به رويش باز كنيد، چون در به رويش گشوده مى شود، به سوى پروردگار خود روى مى آورد، درحاليكه سر به سجده نهاده باشد، و سر از سجده برنمى دارد تا اجازه سخن به وى دهند و بگويند حرف بزن و درخواست كن! كه هرچه بخواهى داده خواهى شد و هر كه را شفاعت كنى پذيرفته خواهد شد.

پس سر از سجده بر مى دارد، دوباره رو به سوى پروردگارش نموده، از عظمت او به سجده مى افتد، اين بار هم همان خطابها به وى مى شود، سر از سجده بر مى دارد، و آنقدر شفاعت مى كند، كه دامنه شفاعتش حتى به درون دوزخ رسيده. شامل حال كسانى كه به آتش سوخته اند، نيز مى شود. پس در روز قيامت در تمامى مردم از همه امتها، هيچ كس آبروى محمد صلى الله عليه و آله را ندارد،

اين است آن مقامى كه آيه شريفه «عَسى اَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاما مَحْمُودا» (79 / اسرى) بدان اشاره دارد.

(168) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

مؤلف: اين معنا در رواياتى بسيار زياد از سنى و شيعه وارد شده است، و دلالت دارد بر اينكه مقام محمود در آيه شريفه همان مقام شفاعت است، البته منافات هم ندارد كه غير آنجناب، يعنى ساير انبياء عليهم السلام و غير انبياء هم بتوانند شفاعت كنند، چون ممكن است شفاعت آنان فرع شفاعت آنجناب باشد، و فتح باب شفاعت به دست آنجناب بشود.

3 - در تفسير عياشى نيز از يكى از دو امام باقر و صادق عليه السلام روايت آمده كه در تفسي__ر آي__ه «عَس__ى اَنْ يَبْعَثَ__كَ رَبُّ__كَ مَقام__ا مَحْمُ__ودا» (79 / اسرى) فرمود: اي_ن م_قام شفاعت است.

4 - باز در تفسير عياشى از عبيد بن زراره روايت آمده، كه گفت: شخصى از

شفاعت در روايات اسلامى (169)

امام صادق عليه السلام پرسيد:

آيا مؤمن هم شفاعت دارد؟ فرمود: بله، فردى از حاضران پرسيد: آيا مؤمن هم به شفاع__ت محمد صلى الله عليه و آله در آن روز محتاج مى شود؟ فرمود: بله، براى اينكه مؤمنين هم خطايا و گناهان__ى دارند، و هيچ احدى نيست مگر آنكه محتاج شفاعت آنجناب مى شود.

راوى مى گويد: مردى از اين گفتار رسول خدا صلى الله عليه و آله پرسيد كه فرمود: من سيد و آقاى همه فرزندان آدمم، و در عين حال افتخار نمى كنم!

حضرت فرمود: بله صحيح است، آنجناب حلقه در بهشت را مى گيرد، و بازش مى كند، و سپس به سجده مى افتد، خداى تعالى مى فرمايد: سربلند كن، و شفاعت نما، كه شفاعتت پذيرفته است، و هرچه مى خواهى بطلب كه به تو داده مى شود، پس سربلند مى كند و دوباره

به سجده مى افتد باز خداى تعالى مى فرمايد: سربلند كن و شفاعت نما كه شفاعتت پذيرفته

(170) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

است و درخواست نما كه درخواستت برآورده است. پس آنجناب سر بر مى دارد و شفاعت مى نماي__د، و شفاعت_ش پذيرفته مى شود و درخواست مى كند، و به او هر چه خواسته مى دهند.

5 - در تفسير فرات، از محمد بن قاسم بن عبيد با ذكر يك يك راويان، از بشر بن شريح بصرى روايت آورده كه گفت: من به محمد بن على عليه السلام عرضه داشتم: كداميك از آيات قرآن اميدواركننده ت__ر اس__ت؟ فرم__ود: قوم تو در آن ب__اره چه مى گويند؟ ع_رضه داش_تم : مى گ_وي_ند آيه :

«قُ_لْ ي_ا عِب__ادى الَّ_ذي__نَ اَسْ_رَفُ__وا عَلى اَنْفُسِهِم، لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ،»

«بگو اى كسانى كه در حق خود زياده روى و ستم كرديد، از رحمت خدا نوميد مشويد!» (53 / زمر)

شفاعت در روايات اسلامى (171)

فرم__ود: و لك__ن م__ا اه__ل بي__ت اين را نمى گوئي__م، پرسي__دم: پس شم__ا ك__دام آي__ه را امي__دوار كنن__ده ت__ر م__ى داني__د؟ فرم__ود آي___ه:

«وَ لَسَوْفَ يُعْطيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى!» (5 / ضحى)

«به خ__دا سوگند شفاع__ت! به خدا سوگن__د شفاع__ت! به خ__دا سوگن_د شفاعت!»

مؤلف: اما اينكه آيه: «عَسى اَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاما مَحْمُودا ...» (79 / اسرى) مربوط به مقام شفاعت باشد، چه بسا هم لفظ آيه با آن مساعد باشد و هم روايات بسيار زيادى كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيده، كه فرمود: مقام محمود مقام شفاعت است، و اما اين كه گفتيم لفظ آيه با آن مساعد است، از اين جهت است كه جمله «اَنْ يَبْعَثَكَ...» دلالت مى كند بر اينكه مقام نامبرده مقامى است كه در آن روز به آن جناب مى دهند. و چون كلمه

(172) ابديت، شفاعت،

لقاءاللّه

«محمود» در آيه مطلق است شامل همه حمدها مى شود، چون مقيد به حمد خاصى نشده، اين خود دلالت مى كند بر اين كه همه مردم او را مى ستايند، چه اولين و چه آخرين!

و از سوى ديگر از آنجا كه حمد عبارتست از ثناى جميل در مقابل رفتار جميل اختيارى، پس به ما مى فهماند كه در آن روز از آن جناب به تمامى اولين و آخرين، رفتارى صادر مى شود، كه از آن بهره مند مى گردند، و او را مى ستايند.

و به همين جهت در روايت عبيد بن زراره، كه قبلاً گذشت، فرمود: هيچ احدى نيست مگ_ر آنك__ه محتاج به شفاع__ت محمد صلى الله عليه و آله مى شود.

و اما اينكه آيه «وَ لَسَوْفَ يُعْطي_كَ رَبُّكَ فَتَرْضى» اميدوار كننده ترين آيه قرآن باشد، و حتى از آيه: «يا عِبادى الَّذينَ اَسْرَفُوا عَلى اَنْفُسِهِم، لا تَقْنَطُوا ...» هم اميدواركننده تر باشد، علتش اين است كه نهى از نوميدى در آيه دوم، نهيى است كه هرچند در قرآن شريف

شفاعت در روايات اسلامى (173)

مكررآمده، مثلاً از ابراهيم عليه السلام حكايت كرده كه گفت:

«وَ مَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّه اِلاَّ الضّالُّونَ،»

«از رحمت خدا نوميد نمى شوند، مگر مردم گمراه،» (56/حجر)

و از يعقوب عليه السلام حكايت كرده كه گفت:

«اِنَّهُ لا يَيْاسَ مِنْ روُحُ اللّه اِلاّ اَلْقوُمُ الكافِروُنْ،»

«به درستى ك__ه از رحمت خدا مأي_وس نمى شوند مگر مردم كافر.» (87 / يوسف)

و لك_ن در هر دو مورد اين نهى ناظ__ر به نوميدى از رحمت تكوينى است، همچنانكه م__ورد دو آي__ه بدان شه__ادت مى ده___د:

(174) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

و اما آيه «قُلْ يا عِبادى الَّذينَ اَسْرَفُوا عَلى اَنْفُسِهِم، لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ، اِنَّ اللّهَ يَغْفِ__رُالذُّنُوبَ جَميع__ا، اِنَّهُ هُ__وَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ، وَ اَنيبُوا اِلى رَبِّكُمْ ...» هر چند كه نهى از نومي__دى از رحمت تشريع__ى خداست، به

قرينه جمل__ه «اَسْرَفُوا عَل__ى اَنْفُسِهِم» كه به روشن__ى مى فهمان__د قنوط و نومي__دى در آيه راج__ع به رحم__ت تشريعى، و از جهت معصي__ت اس__ت، و به همين جهت خداى سبحان وعده آمرزش گناهان را ب_ه ط_ور ع_موم، و ب_دون اس_ت_ثن_اء آورد.

و لكن دنبال آيه، عبارت «... وَ اَنيبُوا اِلى رَبِّكُمْ!» و جملات بعدى را آورده كه به توبه و اسلام و عمل به پيروى امر مى كند، و مى فهماند كه منظور آيه اين است كه بنده اى كه به خود ستم كرده، نبايد از رحمت خدا نوميد شود، مادام كه مى تواند توبه كند، و اسلام آورد و عمل صالح كند و از اين راه هاى نجات استفاده كند.

شفاعت در روايات اسلامى (175)

پس در آيه نامبرده رحمت خدا مقيد به قيود نامبرده شد، و مردم را امر مى كند كه به اين رحمت مقيد خدا، دست بياويزند، و خود را نجات دهند، و معلوم است كه اميد رحمت مقيد مانند اميد رحمت مطلق و عام نيست، و آن رحمتى كه خدا به پيامبرش وعده داده، رحمت عمومى و مطلق است، چون آنجناب را «رَحْمَةً لِلْعالَمينْ،» (107 / انبياء) خوانده و اين وعده مطلق را در آيه: «وَ لَ_سَوْفَ يُ_عْط_ي__كَ رَبُّ_كَ فَ_تَرْض_ى،» (5 / ضحى) ب_ه پيام_ب__ر گ_راميش داده، تا او را دل_خوش و ش_ادمان ك_ند.

توضيح اينكه آيه شريفه در مقام منت نهادن است، و در آن وعده اى است خاص به رسول خدا صلى الله عليه و آله ، و در سراسر قرآن، خداى سبحان احدى از خلايق خود را هرگز چنين وعده اى نداده است. در اين وعده اعطاء خود را به هيچ قيدى مقيد نكرده، وعده اعطائى است مطلق، البته وعده اى نظير اين به دسته اى

از بندگان خود داده، كه در بهشت به آنها

(176) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

ب_دهد، و ف_رموده:

«لَ_هُمْ م_ا يَ_ش_اؤُنَ عِ_نْ_دَ رَبِّ_هِ_مْ!»

«ايش__ان ن_زد پ_روردگ__ار خود در بهشت هر چه بخواهند دارند!» (22 / شورى)

و نيز فرموده:

«لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فيها وَ لَدَيْنا مَزيدٌ»

«ايشان در بهشت هر چه بخواهند دارند، و نزد ما بيش از آنهم هست!» (35 / ق)

كه مى رساند آن دسته نامبرده در بهشت چيزهائ__ى مافوق خواس__ت خ__ود دارند.

و معلوم است كه مشيت و خواست به هر خيرى و سعادتى تعلق مى گيرد، كه به خاطر

شفاعت در روايات اسلامى (177)

انسان خطور بكند، معلوم مى شود در بهشت از خير و سعادت چيزهائى هست كه بر قلب هيچ بشرى خطور نمى كند، همچنانكه فرمود:

«فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اُخْفِىَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اَعْيُنٍ،»

«هيچ كس نمى داند كه چه چيزها كه مايه خوشنودى آنان است، برايشان ذخيره كرده اند.» (17 / سجده)

خوب، وقتى عطاهاى خدا به بندگان با ايمان و صالحش اين باشد، كه مافوق تصور و از اندازه و قدر بيرون باشد، معلوم است كه آنچه به رسولش در مقام امتنان ع_طاء مى كن__د، وسي_ع ت__ر و عظيم ت__ر از اي_نها خواه_د بود!

اين وضع عطاى خداى تعالى است، و اما ببينيم خوشنودى رسول خدا صلى الله عليه و آله چه حد و

(178) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

حدودى دارد، و اين را مى دانيم كه اين خوشنودى غير رضا به قضا و قسمت خداست، كه در حقيقت برابر با امر خداست، چون خدا مالك و غنى على الاطلاق است، و عبد جز فقر و حاجت چيزى ندارد، و لذا بايد به آنچه پروردگارش عطا مى كند راضى باشد، چه كم و چه زياد، و نيز بايد به آن قضائى كه خدا درباره اش مى راند، خوشنود و راضى باشد، چه خوب

و چه بد، و وقتى وظيفه هر عبدى اين بود، رسول خدا صلى الله عليه و آله به اين وظيفه داناتر، و عامل تر از هر كس ديگر است، او نمى خواهد مگر آنچه را كه خدا در حقش بخواهد.

پس رضا در آيه: «وَ لَسَوْفَ يُعْطي_كَ رَبُّكَ فَتَرْضى،» اين رضا نيست، چون گفتيم رسول خدا صلى الله عليه و آله از خدا راضى است چه عطا بكند، و چه نكند، و در آيه مورد بحث رضايت رسول خدا صلى الله عليه و آله در مقابل اعطاء خدا قرار گرفته، و اين معنا را مى رساند: كه خدا

شفاعت در روايات اسلامى (179)

اينقدر به تو مى دهد تا راضى شوى، پس معلوم است اين رضا غير آن است، نظير اين است كه به فقيرى بگوئى، من آنقدر به تو مال مى دهم، تا بى نياز شوى، و يا به گرسنه اى بگوئى: آنقدرطعامت مى دهم تا سير شوى، كه در اين گونه مواردرضايت رسول خدا صلى الله عليه و آله و بى ني__از كردن فقي__ر و طع__ام به گرسنه به هي_چ حد و اندازه اى م_ق_ي_د ن_شده اس_ت.

همچنانكه مى بينيم نظير چنين اعطاى بى حدى را خداوند به طائفه اى از بندگانش وع__ده داده و ف__رم_وده:

«اِنَّ الَّذينَ امَن_ُوا، وَ عَمِل_ُوا الصّالِح_اتِ، اُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ، جَزاؤُهُمْ عِ_نْدَ رَبِّهِمْ، جَنّاتُ عَدْنٍ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ، خالِدينَ فيها اَبَدا، رَضِىَ اللّهُ عَنْهُمْ، وَرَضُ_وا عَ_نْهُ، ذلِ_كَ لِ_مَنْ خَ_شِىَ رَبَّ_هُ،»

«كسانى كه ايمان آورده، و عمل صالح كردند، بهترين خلق خدايند، پاداششان نزد

(180) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

پروردگارشان عبارتست از بهشت هاى عدن، كه نهرها از دامنه آنها روانست، و ايشان به طور ابد در آن جاويدانند، خدا از ايشان راضى است، و ايشان هم از خدا راضى مى شوند، اين پاداشها براى كسى است كه از پروردگارش در خشيت باشد.» (7 و 8 /

بيّنه)

كه اين وعده نيز از آنجا كه در مقام امتنان است و وعده اى است خصوصى، لذا بايد امرى باشد مافوق آنچه كه مؤمنين به طور عموم وعده داده شده اند و بايد از آن وسيع تر و خلاصه بى حساب باشد.

از س__وى ديگ_ر مى بيني__م: ك__ه خ__داى تعال__ى درب__اره رس__ول گرامي_ش فرمود:

«بِ____الْمُ____ؤْمِني_____نَ رَؤُفٌ رَحي______مٌ،»

شفاعت در روايات اسلامى (181)

«به مؤمنين رؤف و رحيم است.» (128/توبه)

و در اين كلام خود رأفت و رحمت آنجناب را تصديق فرموده با اين حال چطور اين رسول رئوف و رحيم راضى مى شود كه خودش در بهشت به نعمت هاى آنجا متنعم باشد و در باغهاى بهشت با خيال آسوده قدم بزند، در حاليكه جمعى از مؤمنين به دين او، و به نبوت او، و شيفتگان به فضائل و مناقب او، در دركات جهنم در غل و زنجير باشند؟ و در زير طبقاتى از آتش محبوس بمانند؟ با اينكه به ربوبيت خدا، و به رسالت رسول خدا صلى الله عليه و آله ، و به حقانيت آنچه رسول آورده، معترف بوده اند، تنها جرمشان اين ب__وده كه جهالت برايشان چيره گشته، ملعبه شيطان شدند، و در نتيجه گناهانى مرتكب گشتند، ب_دون اينكه عن__اد و است_كب_ارى كرده باشند.

(182) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

و اگر يكى از ماها به عمر گذشته خود مراجعه كند، و بينديشد: كه در اين مدت چه كمالات، و ترقياتى را مى توانست به دست آورد، ولى در به دست آوردن آنها كوتاهى كرده، آنوقت خود را به باد ملامت مى گيرد، و به خود خشم نموده، يكى يكى كوتاهى گرى ها را به رخ خود مى كشد و به خود بد و بيراه مى گويد، و ناگهان متوجه به جهالت و جنون جوانى خود مى شود، كه در آن هنگام چقدر

نادان و بى تجربه بوده است؟ به محض آنكه به ياد آن دوران تاريك عمر مى افتد، خشمش فرو مى نشيند، و خودش به خود رحم مى كند، و دلش براى خودش مى سوزد، در حالى كه اين حس ترحم كه در فطرت او است، يك وديعه اى است الهى، و قطره ايست از درياى بى كران رحمت پروردگار، با اين كه حس ترحم او ملك خود او نيست، بلكه عاريتى است، و علاوه قطره ايست در برابر رحمت خدا، مع ذلك خودش براى خودش ترحم مى كند، آنوقت چطور ممكن است، كه

شفاعت در روايات اسلامى (183)

درياى رحمت رب العالمين، در موقفى كه او است و انسانى جاهل و ضعيف، به خروش نياي__د؟ و چطور ممك__ن است مجلاى اَتَّ__م رحمت رب العالمي__ن، يعنى رسول خدا صلى الله عليه و آله به دستگيرى او نشتابد، و او را كه در زندگى دنيا و در حين م__رگ كه در مواقف خطرن__اك ديگ__ر، وزر و وبال خطاي__اى خود را چشي__ده، همچن__ان در شكنج__ه دوزخ بگ__ذارد و او را نج____ات ن_ده___د؟

6 - در تفسير قمى، در ذيل جمله:

«وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ، اِلاّ لِمَنْ اَذِنَ لَهُ ...» (23 / سباء)

از ابى العباس تكبيرگو: روايت كرده كه گفت غلامى آزاد شده يكى از همسران على

(184) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

بن الحسين، كه نامش ابو ايمن بود، داخل بر امام ابى جعفر عليه السلام شد، و گفت: اى ابى جعفر! دل مردم را خوش مى كنيد، و مى گوئيد شفاعت محمد! شفاعت محمد! خلاصه بگ_ذاريد مردم به وظائ_ف خود عمل كنند!

ابوجعف__ر عليه السلام آنقدر ناراحت و خشمناك شد، كه رنگش تيره گشت و سپس فرمود:

واى بر تو اى ابا ايمن، آيا عفتى كه درباره شكم و شهوتت ورزيدى (يعنى

مقدس مآبيت) تو را به طغيان درآورده ولى متوجه باش كه اگر فزع هاى قيامت را ببينى، آنوقت مى فهمى كه چقدر محتاج به شفاعت محمدى! واى بر تو مگر شفاعت جز براى گنهكارانى كه مستوجب آتش شده اند تصور دارد؟

آن_گاه اض_افه ك_رد:

شفاعت در روايات اسلامى (185)

هيچ اح__دى از اولين و آخرين نيس__ت، مگر آنكه در روز قيام__ت محتاج شفاعت محمد صلى الله عليه و آله است و نيز اضاف__ه كرد كه: در روز قيامت يك شفاعت رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله در امتش دارد، و يك شفاعتى ما در شيعيانم__ان داريم، و ي_ك ش_ف__اع_ت ش_يع_يان م_ا در خ_ان_دان خ___وددارن_د.

و س_پ__س ف_رم_ود:

يك نفر مؤمن در آنروز به عدد نفرات دو تيره بزرگ عرب ربيعه و مضر شفاعت مى كند، و نيز مؤمن براى خدمتگذاران خود شفاعت مى كند، و عرضه مى دارد: پروردگ__ارا اين شخ__ص ح__ق خدمت بگردنم دارد، و مرا از سرما و گ_رم_ا ح_ف_ظ مى ك_رد.

(186) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

مؤلف: اينكه امام عليه السلام فرمود: احدى از اولين و آخرين نيست مگر آنكه محتاج شفاعت محمد صلى الله عليه و آله مى شود، ظاهرش اين است كه اين شفاعت عمومى، غير آن شفاعتى است كه در ذيل روايت فرمود: واى بر تو مگر شفاعت جز براى گنهكارانى كه م_ست_وج_ب آت_شند ت_ص_ور دارد؟

در اين معنا روايت ديگرى است كه هم عامه و هم خاصه نقل كرده اند و بر اين معنا دلال_ت مى ك_ند، و نيز آيه زير است:

«وَ لا يَمْلِكُ الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دوُنِهِ الشَّفاعَةَ اِلاّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ،» (86/زخرف)

شفاعت در روايات اسلامى (187)

چون مى فهماند ملاك در شفاعت عبارتست از شهادت، پس شهداء هستند كه در روز ق_يامت مالك شفاعتند.

و در آيه زير مى فرمايد:

«وَ كَ_ذلِ_كَ جَ_عَلْ_ناكُمْ اُمَّ_ةً وَسَ_طا، لِ_تَكُ_ونُوا شُ_هَداءَ عَ_لَى

ال_نّاسِ، وَ يَ_كُونَ ال_رَّسُ_ولُ عَ_لَيْكُمْ شَ_هيدا.» (143 / بقره)

ك_ه انبي__اء عليهم السلام شهداى خلقن__د و رسول خ__دا صلى الله عليه و آله ، شهي__د بر انبي__اء اس__ت، پس رسول خدا صلى الله عليه و آله شهيد شهي__دان و گواه گواه__ان است، پس شفي__ع شفيع__ان نيز هست، و اگر شه__ادت شهداء نمى ب_ود، اصلاً قيامت اساس درستى نداشت. (23 / سباء)

(188) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

7 - در تفسي__ر قم__ى ني__ز در ذي__ل جمل__ه:

«وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ، اِلاّ لِمَنْ اَذِنَ لَهُ...»

ام____ام عليه السلام ف___رم_ود:

احدى از انبياء و رسولان خدا عليهم السلام به شفاعت نمى پردازد، مگر بعد از آنكه خدا اجازه داده باشد، مگر رسول خدا صلى الله عليه و آله كه خداى تعالى قبل از روز قيامت به او اجازه داده، و شفاعت مال او، و امامان از ولد او است، و آنگاه بعد از ايشان ساير انبياء عليهم السلام شفاعت خواهند كرد.

8 - در خصال از على عليه السلام روايت كرده كه گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: سه

شفاعت در روايات اسلامى (189)

طائفه به درگاه خدا شفاعت مى كنند، و شفاعتشان پذيرفته هم مى شود، اول انبياء عليهم السلام دوم علم__اء، سوم ش_هدا.

مؤلف: ظاهرا مراد به شهداء شهداى در ميدان جنگ است، چون معروف از معناى اين كلمه در زبان اخبار ائمه عليه السلام همين معنا است، نه معناى گواهى دادن بر اعمال، كه اصطلاح قرآن كريم است.

9 - و نيز در خصال، در ضمن حديث معروف به چهار صد آمده: كه اميرالمؤمنين فرمودند: براى ما شفاعتى است، و براى اهل مودت ما شفاعتى!

مؤلف: در اين بين روايات بسيارى در باب شفاعت سيّده زنان بهشت حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام ، و نيز شفاعت ذريه او، غير از ائمه، وارد شده، و همچنين روايات ديگرى در

(190) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

ش_فاع__ت م_ؤمنين، و حتى ط_ف__ل سقط شده از ايشان، نق__ل ش_ده است.

از آن جمل__ه در حدي__ث مع__روف از رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله كه فرم__ود:

«تَناكَحُوا تَناسَلوا - زن بگيريد، و نسل خود را زياد كنيد، كه من در روز قيامت به وجود شما نزد امتهاى ديگر مباهات مى كنم، و حتى طفل سقط شده را هم به حساب مى آورم، و همين طفل سقط شده با قيافه اى اخمو، به در بهشت مى ايستد، هرچه به او مى گويند: درآى، داخل نمى شود و مى گويد: تا پدر و مادرم نيايند داخل نمى شوم، تا آخر حديث.»

10 - در خصال از امام ابى عبدالله عليه السلام از پدرش از جدش از على عليه السلام روايت كرده كه فرمود: براى بهشت هشت دروازه است، كه از يك دروازه انبياء و صديقين وارد مى شوند، و دربى ديگر مخصوص شهداء و صالحين است، و پنج درب ديگر آن مخصوص

شفاعت در روايات اسلامى (191)

شيعيان و دوستان ما است، و خود لايزال بر صراط ايستاده، دعا مى كنم، و عرضه مى دارم: پروردگارا شيعيان و دوستان و ياوران مرا، و هر كس كه در دنيا با من تولى داشته، سلامت بدار، و از سقوط در جهنم حفظ كن، كه ناگهان از درون عرش ندائى مى رسد: دعايت مستجاب شد، و شفاعتت پذيرفته گرديد، و آنروز هر مردى از شيعيان من، و دوستان و ياوران من، و آنانكه عملاً و زبانا با دشمنان من جنگيدند، تا هفتاد هزار نفر از همسايگان و خويشاوندان خود را شفاعت مى كنند.

(لازمه اين معنا آن است كه زندگى يك نفر شيعه اهل بيت عليه السلام در سعادت هفتاد هزار نفر مؤثر است، همچنانكه ديديم اثر انحراف دشمنان اهل بيت تا چهارده

قرن باقى م_انده و ه_نوز ه_م باقى م_ى ماند.)

يك درب ديگ__ر بهش_ت مخصوص ساي_ر مسلمان_ان است، آنهائى ك_ه اعتراف به

(192) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

شهادت لا اِلهَ اِلاَّ اللّه داشتن__د، و در دل يك ذره بغ__ض و دشمنى ما اه__ل بي__ت را نداشته اند.

11 - در كافى از حفص مؤذن از امام صادق عليه السلام روايت كرده، كه در رساله اى ك_ه ب_ه س_وى اص_حابش ن_وشت، ف_رمود:

و بدانيد كه احدى از خلايق خدا، شما را از خدا بى نياز نمى كند (نه كسى هست كه اگر خدا نداد او بدهد، و نه كسى كه اگر خدا بلائى فرستاد او از آن جلوگيرى كند،) نه فرشته مقربى اينكاره است، و نه پيامبر مرسلى، و نه كسى پائين تر از اين. هر كس دوست مى دارد شفاعت شافعان نزد خدا سودى به حالش داشته باشد، بايد از خدا رضايت بطلبد.

شفاعت در روايات اسلامى (193)

12 - در تفسير فرات به سند خود از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود: جابر به امام باقر عليه السلام عرض كرد: فدايت شوم، يابن رسول اللّه حديثى از جده ات فاطمه عليهاالسلام برايم حديث كن، جابر همچنان مطالب امام عليه السلام را در خصوص شفاعت فاطمه عليهاالسلام در روزقيامت ذكرمى كند، تا مى رسد به اينجا كه مى گويد: امام ابو جعفر عليه السلام فرمود: پس به خدا سوگند، از مردم كسى باقى نمى ماند مگر كسى كه اهل شك باشد، و در عقائد اسلام ايمان راسخ نداشته و يا كافر و يامنافق باشد،پس چون اين چند طائفه در طبقات دوزخ قرار مى گيرند، فرياد مى زنند، كه خداى تعالى آنرا چنين حكايت مى فرمايد:

«فَما لَنا مِنْ شافِعينَ وَ لا صَديقٍ حَميمٍ، فَلَوْ اَنَّ لَنا كَرَّةً، فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ،»

«ما هيچ يك از اين شافعان را نداشتيم، تا برايمان شفاعت كنند، و هيچ دوست

(194)

ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

دلسوزى نداشتيم تا كمكى برايمان كنند، خدايا اگر براى ما برگشتى باشد حتما از مؤمني__ن خواهي__م ب__ود.» (100 تا 102 شعرا)

آن گ__اه امام باقر عليه السلام فرم__ود: ولى هيه__ات هيه__ات كه به خواست__ه ش__ان برسند، و به ف__رض هم ك__ه برگردن__د، دوب__اره ب__ه هم__ان منهي__ات ك__ه از آن نه__ى ش__ده بودن__د، رو مى آورن__د و به درست__ى كه دروغ مى گ_ويند.

مؤلف: اينكه امام عليه السلام به آيه: «فَما لَنا مِنْ شافِعينَ...» تمسك كردند، دلالت دارد بر اينكه امام عليه السلام آيه را دال بر وقوع شفاعت دانسته اند، با اينكه منكرين شفاعت، آيه را از ج_مله ادل__ه بر نف__ى شفاع__ت گ__رفت__ه بودن__د.

اگر مراد خداى تعالى صرف انكار شفاعت بود جا داشت بفرمايد: «فَما لَنا مِنْ شافِعينَ وَ لا صَديقٍ حَميمٍ - ما نه شفيعى داشتيم، و نه دوستى دلسوز.» فرمود: از شافعان

شفاعت در روايات اسلامى (195)

هيچ شفيعى نداشتيم. معلوم مى شود شافعانى بوده اند و جماعتى بوده اند كه از شافعان شفيع داشته اند، و جماعتى نداشته اند، يعنى شفاعت شافعان درباره آنان فائده اى نداشته است و اين آرزوئى است كه در مقام حسرت كرده اند، و معلوم است كه آرزوى در مقام حسرت، آرزوى چيزى است كه مى بايستى داشته باشند، ولى ندارند، و حسرت مى خورند، كه اى كاش ما هم آن را مى داشتيم.

پس معناى اينكه گفتند: اگر براى ما بازگشتى بود، اين است كه ايكاش برمى گشتيم، و از مؤمنين مى شديم، تا مانند آنان به شفاعت مى رسيديم، پس آيه شريفه از ادل_ه ايست ك_ه بر وق_وع شفاعت دلال_ت مى كند، ن_ه ب_ر نفى و انكار آن.

13 - در توحيد، از امام كاظم عليه السلام ، از پدرش، از پدران بزرگوارش عليهم السلام ، از

(196) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت آورده،

كه فرمود:

«در ميان امت من تنها شفاعت من به مرتكبين گناهان كبيره مى رسد و اما نيكوكاران هيچ گرفتارى ندارند كه محتاج شفاعت شوند.»

شخصى عرضه داشت: يا بن رسول اللّه چطور شفاعت مخصوص مرتكبين كبيره ها است با اينكه خداى تعالى مى فرمايد: «وَ لايَشْفَعُونَ اِلاّ لِمَنِ ارْتَضى» (28/انبياء) و معل__وم اس__ت ك_ه مرتك__ب گ_ناهان كبي__ره مرت_ض__ى و مورد پسن__د خدا نيستند؟

ام__ام ك___اظ____م عليه السلام ف__رم_____ود:

هيچ مؤمنى گناه نمى كند مگر آنكه گناه ناراحتش مى سازد و در نتيجه از گناه خود نادم مى شود، و رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده بود: كه براى توبه همينكه نادم

شفاعت در روايات اسلامى (197)

شوى كافى است، و نيز فرمود: كسيكه از حسنه خود خوشحال، و از گناهكارى خود متاذى و ناراحت باشد، او مؤمن است، پس كسيكه از گناهى كه مرتكب شده پشيمان نمى شود، مؤمن نيست، و از شفاعت بهره مند نمى شود، و از ستمكاران است، كه خداى تعالى درباره شان فرموده: «ما لِلظّالِمينَ مِنْ حَميمٍ وَ لا شَفيعٍ يُطاعُ - ستمكاران نه دلسوزى دارند، و نه ش_فيعى ك_ه شفاع_تش خ_ريدار داش_ته ب_اشد.» (18 / غافر)

شخص__ى كه در آن مجل__س ب__ود عرضه داش__ت: يابن رس__ول اللّه چگون__ه كسى ك__ه بر گناه__ى ك_ه مرتك_ب ش_ده پشيم__ان نمى ش__ود مؤم_ن نيس__ت؟ فرم__ود:

جهتش اين است كه هيچ انسانى نيست كه يقين داشته باشد، بر اينكه در برابر

(198) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

گناهان عقاب مى شود، مگر آنكه اگر گناهى مرتكب شود، از ترس آن عقاب پشيمان مى گردد و همينكه پشيمان شد، تائب است، و مستحق شفاعت مى شود، و اما وقتى پشيمان نشود، بر آن گناه اصرار مى ورزد، و مصر بر گناه آمرزيده نمى شود، چون مؤمن نيست، و به عقوبت گناه خود ايمان ندارد، چه اگر ايمان داشت، قطعا

پشيمان مى شد. و رسول خدا صلى الله عليه و آله هم فرموده بود: كه هيچ گناه كبيره اى با استغفار و توبه كبيره نيست، و هيچ گناه صغيره اى با اصرار صغيره نيست، و اما اينكه خداى عز و جل فرمود: و «وَ لا يَشْفَعُونَ اِلاّ لِمَنِ ارْتَضى» منظور اين است كه شفيعان در روز قيامت شفاعت نمى كنند مگر كسى را كه خدا دين او را پسنديده باشد، و دين همان اقرار به جزاء بر طبق حسنات و سيئات است، پس كسى كه دينى پسنديده داشته باشد، قطعا از گناهان خود پشيمان

شفاعت در روايات اسلامى (199)

مى شود، چون چنين كسى به عقاب قيامت آشنائى و ايمان دارد.

مؤلف: اينكه امام عليه السلام فرمود: و از ستمكاران است... در اين جمله كوتاه، ظالم روز قيامت را معرفى نموده، اشاره مى كند به آن تعريضى كه قرآن از ستمكار كرده و فرموده:

«فَاَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ اَنْ لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظّالِمينَ، اَلَّذينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ ال_لّهِ، وَ يَ_بْغُونَها عِ_وَجا، وَ هُ_مْ بِالاْخِرَةِ كافِرُونَ،»

«پس جارزنى در ميان آنان جار كشيد: كه لعنت خدا بر ستمكاران، يعنى كسانى كه مردم را از راه خدا جلوگيرى مى كنند، و دوست مى دارند آنرا كج و معوج سازند و به آخرت هم كافرند!» (44 و 45 / اعراف)

و اين همان كسى است كه اعتقاد به روز مجازات ندارد، در نتيجه اگر اوامرى از خدا

(200) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

از او فوت شد ناراحت نمى شود، و يا اگر محرماتى را مرتكب گشت، دچار دل واپسى نمى گردد، و حتى اگر تمامى معارف الهيه، و تعاليم دينيه را انكار كرد، و يا امر آن معارف را خوار شمرد، و اعتنائى به جزاء و پاداش در روز جزا و پاداش نكرد، هيچ دلواپسى پيدا

نمى كند، و اگر سخنى از آن به ميان مى آورد، از در استهزاء و تكذيب است.

و اينكه فرمود: پس اين تائب و مستحق شفاعت است، معنايش اين است كه او به سوى خدا بازگشته، و داراى دينى مرض و پسنديده گشته، از مصاديق شفاعت قرار گرفت__ه است، وگرنه اگر منظ__ور توبه اصطلاح_ى بود، توبه خودش يكى از شفعا است.

و اينكه كلام رسول خدا صلى الله عليه و آله را نقل كرد كه فرمود: هيچ گناهى با استغفار كبيره نيست... منظورش از اين نقل تمسك به جمله بعدى بود كه فرمود: و هيچ صغيره اى با اصرار صغيره نيست. چون كسى كه از گناه صغيره، گرفته خاطر و پشيمان نمى شود،

شفاعت در روايات اسلامى (201)

گناه درباره او وضع ديگرى بخود مى گيرد، و عنوان تكذيب به معاد و ظلم به آيات خدا را پيدا مى كند، و معلوم است كه چنين گناهى آمرزيده نيست، زيرا گناه وقتى آمرزيده مى شود كه يا صاحبش توبه كند، كه مصر بر گناه گفتيم پشيمان نيست و توبه نمى كند، و يا به شفاعت آمرزيده مى شود، كه باز گفتيم شفاعت دين مرضى مى خواهد، و دين چنين شخصى مرضى نيست.

نظير اين معنا در روايت علل آمده كه از ابى اسحاق القمى، نقل كرده كه گفت: من به ابى جعفر امام محمد بن على باقر عليه السلام عرضه داشتم: يا بن رسول اللّه از مؤمن مستبصر برايم بگو، كه وقتى داراى معرفت مى شود كمال مى يابد، آيا باز هم زنا مى كند؟ فرمود: بخدا سوگند نه! پرسيدم آيا لواط مى كند؟ فرمود: بخدا سوگند، نه! مى گويد پرسيدم: آيا دزدى مى كند؟ فرمود: نه! پرسيدم: آيا شراب مى خورد؟ فرمود: نه!

(202) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

پرسيدم: آيا

هيچيك از اين گناهان كبيره را مى كند و هيچ عمل زشتى از اين اعمال مرتكب مى شود؟ فرمود: نه! پرسيدم: پس مى فرمائيد: اصلاً گناه نمى كند؟ فرمود: نه! در حاليكه مؤمن است ممكن است گناه كند، چيزى كه هست مؤمنى است مسلمان، و گناهكار! پرسيدم: معناى مسلمان چيست؟ فرمود: مسلمان بطور دائم گناه نمى كند، و بر آن اصرار نمى ورزد...!

14 - در خصال، به سندهائى از حضرت رضا، از پدران بزرگوارش عليهم السلام ، از رسول خدا صلى الله عليه و آله ، روايت كرده كه فرمود: چون روز قيامت شود، خداى عز و جل براى بنده مؤمنش تجلى مى كند، و او را به گناهانى كه كرده يكى يكى واقف مى سازد، و آنگاه او را مى آمرزد، و اين بدان جهت مى كند كه تا هيچ ملك مقرب، و هيچ پيغمبرى مرسل، از

شفاعت در روايات اسلامى (203)

فضاحت و رسوائى بنده او خبردار نشود، پرده پوشى مى كند،تا كسى از وضع او آگاه نگردد، آنگاه به گناهان او فرمان مى دهد تا حسنه شوند.

15 - از صحيح مسلم نقل شده: كه با سندى بريده، از ابى ذر، از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت آورده كه فرمود: روز قيامت مردى را مى آورند، و فرمان مى رسد كه گناهان صغيره اش را به او عرضه كنيد، و سپس از او دور شويد، به او مى گويند: تو چنين و چنان كرده اى، او هم اعتراف مى كند، و هيچيك را انكار نمى كند، ولى همه دل واپسيش از اين است كه بعد از گناهان صغيره كبائرش را به رخش بكشند، آنوقت از شرم و خجالت چه كند؟ ولى ناگه__ان فرمان مى رس__د: به جاى هر گن__اه يك حسن__ه برايش بنويسي__د، مرد مى پرسد: آخر من گناهان ديگرى داشتم، و در

اينجا نمى بينم؟ ابى ذر گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى به

(204) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

اينجا رسيد، آنچنان خنديد كه دندانهاى كنارش نمودار شد.

16 - در امالى از امام صادق عليه السلام روايت آمده كه فرمود: چون روز قيامت شود، خداى تبارك و تعالى رحمت خود بگستراند، آنچنان كه شيطان هم به طمع رحمت او بيفت_د.

مؤلف: اين سه روايت اخير، از مطلقات اخبارند،كه قيد و شرطى در آنهانشده و منافات ب_ا روايات ديگرى ندارند، كه قيد و شرط در آنها شده است.

اخبار دال بر وقوع شفاعت از رسول خدا صلى الله عليه و آله در روز قيامت، هم از طرق ائمه اهل بيت و هم از طرق عامه، بسيار و به حد تواتر رسيده است، كه صرفنظر از مفاد يك يك آنها، همگى بر يك معنا دلالت دارند، و آن اين است كه در روز قيامت افرادى گنه كار از اهل ايمان شفاعت مى شوند، حال يا اينكه از دخول در آتش نجات مى يابند، و يا اينكه بعد از

شفاعت در روايات اسلامى (205)

داخل شدن بيرون مى شوند، و آنچه از اين اخبار بطور يقين حاصل مى شود، اين است كه گنهكاران از اهل ايمان در آتش خالد و جاودانه نمى مانند، و به طورى كه به خاطر داريد از قرآن كريم هم بيش از اي_ن استفاده نمى شد.

نيست،ولكن با

(206) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

درنظرگرفتن اين معنا، كه آدمى بعد از جدا شدن جانش از تن، تجردى عقلى و مثالى به خ__ود مى گيرد و براهين عقلى دسترسى به اين انسان مجرد و مثالى دارد، لذا كمالاتى هم كه اين انس__ان در آينده در دو طري__ق سعادت و شقاوت به خود مى گيرد، در دسترس براهين عقلى هست.

آرى انسان از همان ابتداى امر، هر فعلى كه انجام دهد، از آن فعل هيئتى و حالى از سعادت و شقاوت در نفسش پديد مى آيد، كه البته مى دانيد مراد به سعادت، آن وضع و آن چيزيست كه براى انسان از آن جهت كه انسان است خير است، و مراد به شقاوت هر چيزى است كه براى او، از اين جهت كه انسان است مضر است.

آنگاه اگر همين فعل تكرار بشود، رفته رفته آن حالتى كه گفتيم: از هر فعلى در نفس پديد مى آيد، شدت يافته، و نقش مى بندد، و به صورت يك ملكه و يا بگو طبيعت ثانوى،

بحث فلسفى درباره شفاعت (207)

در مى آيد، و سپس اين ملكه در اثر رسوخ بيشتر، صورتى سعيده، و يا شقيه در نفس ايجاد مى كند، و مبدء هيئت ها و صورتهاى نفسانى مى شود، حال اگر آن ملكه سعيده باشد، آثارش وجودى، و مطابق، و ملايم با صورت جديد، و با نفسى مى شود كه در حقيقت به منزله ماده ايست كه قابل و مستعد و پذيراى آن است، و اگر شقيه باشد، آث__ارش امورى عدم__ى مى شود، كه با تحلي__ل عقلى به فق__دان و شر برگش__ت مى كند.

پس نفسى كه سعيد است، از آثارى كه از او بروز مى كند لذت مى برد، چون گفتيم: نفس او نفس يك انسان

است، و آثار هم آثار انسانيت او است، و او مى بيند كه هر لحظه انسانيتش فعليتى جديد به خود مى گيرد.

و برعكس نفس شقى، آثارش همه عدمى است، كه با تحليل عقلى سر از فقدان و شر در مى آورد، پس همانطور كه گفتيم: نفس سعيد به آن آثار انسانى كه از خود بروز

(208) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

مى دهد، بدان جهت كه نفس انسانى است بالفعل لذت مى برد، نفس شقى هم هرچند كه آث__ارش ملايم خ__ودش است، چون آث__ار آثار او است و لكن بدان جهت كه ان_سان اس__ت از آن آث___ار مت__أل_م م__ى ش_ود.

اين مطلب مربوط به نفوس كامله است، در دو طرف سعادت و شقاوت، يعنى انسانيكه هم ذاتش صالح و سعيد است، و هم عملش صالح است، و انسانيكه هم ذاتش شقى است، و هم عملش فاسد و طالح است، بايد گفت اينگونه نفوس دو جورند: يكى نفسى است كه ذاتا سعيد است، ولى فعلاً شقى است و دوم آن نفسى كه ذاتا شقى است ولى از نظر فعل سعيد است.

اما قسم اول، نفسى است كه ذاتش داراى صورتى سعيد است، يعنى عقائد حقه را كه از ثابتات است دارد، چيزيكه هست هيئت هائى شقى و پست، و در اثر گناهان و

بحث فلسفى درباره شفاعت (209)

زشتى هائيكه مرتكب شده به تدريج از روزى كه در شكم مادر به اين بدن متعلق شده، و در دار اختيار قرار گرفته، در او پيدا شده، و چون اين صورتها با ذات او سازگارى ندارد، ماندنش در نفس قسرى و غيرطبيعى است، و برهان عقلى اين معنا را ثابت كرده: كه قسر و غيرطبيعى دوام نمى آورد، پس چنين نفسى، يا

در دنيا، يا در برزخ، و يا در قيامت، تا ببينى، رسوخ و ريشه دواندن صور شقيه تا چه اندازه باشد، طهارت ذات_ى خ___ود را ب_از م__ى ي_اب___د.

و همچنين نفسى شقى، كه ذاتا شقى است، ولى بطور عاريتى هيئت هاى خوبى در اثر اعمال صالحه به خود گرفته، از آنجا كه اين هيئت ها و اين صورتها با ذات نفس سازگارى ندارد، و براى او غيرطبيعى است، و گفتيم غيرطبيعى دوام ندارد، يا دير، و يا بزودى، يا در همين دنيا و يا در برزخ، و يا در قيامت، اين صورتهاى صالحه را از دست

(210) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

مى دهد. باقى مى ماند آن نفسى كه در زندگ__ى دنيا هي__چ فعليت__ى نه از سع__ادت و نه از شق_اوت ب_ه خ__ود نگرفت__ه و همچن__ان ناقص و ضعي__ف از دار دني__ا رفت__ه اس_ت.

اين گونه نفوس مصداق «مُرْجَوْنَ لاَِمْرِاللّهِ» (106/توبه) تا خدا باآنها چه معامله كند.

اين آن چيزى است كه براهين عقلى در باب مجازات به ثواب و عقاب در برابر اعمال، بر آن قائم است و آن را اثر و نتيجه اعمال مى داند، چون بالاخره روابط وضعى و اعتبارى، ب_ايد ب_ه رواب_طى وج_ودى و حقي_قى م_نت_هى ش_ود.

باز مطلب ديگرى كه در دسترس برهانهاى عقلى است، اين است كه برهان عقلى مراتب كمال وجودى را مختلف مى داند، بعضى را ناقص و بعضى را كامل، بعضى را شديد و بعضى را ضعيف، كه در اصطلاح علمى اين شدت و ضعف را تشكيك مى گويند. مانند نور كه قابل تشكيك است، يعنى از يك شمع گرفته، به بالا مى رود، نفوس بشرى

بحث فلسفى درباره شفاعت (211)

هم در قرب به خدا، كه مبدء هر كمال و منتهاى

آنست، و دورى از او مختلف است.

بعضى از نفوس در سير تكاملى خود به سوى آن مبدئى كه از آنجا آمده اند، بسيار پيش مى روند، و بعضى ديگر كمتر و كمتر، و اين وضع علل فاعلى است، كه بعضى فوق بعضى ديگرند، و هر علت فاعلى واسطه گرفتن فيض از مافوق خود، و دادنش به مادون خويش است كه در اصطلاح فلسفى از آن «ما به» تعبير مى كنند، پس بعضى از نفوس كه همان نفوس كامله از قبيل نفوس انبياء عليهم السلام ، و مخصوصا آنكه همه درجات كمال را پيموده، و به همه فعلياتى كه ممكن بوده رسيده، واسطه مى شود بين مبدء فيض، و علت هاى مادون، تا آنان نيز هيئت هاى شقيه و زشتى كه برخلاف ذاتشان در نفوس ضعيفشان پيدا ش__ده، زايل سازند، و اين همان شفاعت است البته شفاعتى كه مخصوص گنهك_اران است.(1)

(212) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

بردارد، و در آن راه طبقات مختلف، با تبادل اعمال، و آثار گوناگون خود، و با برقرار كردن عدالت اجتماعى، كمك كار يكديگر در سير و پيشرفت شوند.

از سوى ديگر، اين معنا مسلم است، كه وقتى اين تعاون، و عدالت اجتماعى برقرار مى ش__ود، كه قوانين آن بر طبق دو نوع مصالح و منافع مادى و معنوى هر دو وضع شود، و در وضع قواني__ن، رعايت منافع معن__وى هم بشود، (زيرا سعادت مادى و معنوى بشر، مانند دو بال پرنده است، كه در پ__روازش به هر دو محتاج است، اگر كمالات معنوى از قبيل فضائل اخلاقى در بشر نباش__د، و در نتيجه عمل افراد صالح نگردد، به پرن__ده اى مى مان__د كه مى خواهد با يك بال پ__رواز كند.) چون همه مى دانيم

(214) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

كه اين فضائل اخلاقى است، كه راست__ى و درستى و وفاى به عهد و خيرخواهى و صدها عمل صال__ح ديگر درس_ت مى كن_د.

و از آنجائيكه قوانين، و احكامى كه براى نظام اجتماع وضع مى شود، احكامى است اعتبارى، و غيرحقيقى، و به تنهائى اثر خود را نمى بخشد، (چون طبع سركش و آزادى طل__ب بشر، همواره مى خواهد از قيد قانون بگريزد،) لذا براى اينكه تأثير اين قوانين تكمي__ل ش__ود، به احكام ديگ__ر جزائى نيازمن__د مى شود، تا از حري__م آن قوانين حمايت و محافظ__ت كند، و نگذارد يكدسته بوالهوس از آن تعدى نموده، دس_ته اى دي_گر در آن س_هل ان_گ_ارى و ب_ى اع_تنائى كنند.

و به همين جهت مى بينيم هر قدر حكومت (هر حكومتى كه باشد،) بر اجراء مقررات جزائى قويتر باشد، اجتماع در سير خود كمتر متوقف مى شود، و افراد كمتر از مسير

بحث اجتماعى درباره شفاعت (215)

خود منحرف و گمراه گشته،

و كمتر از مقصد بازمى مانند.

و برخلاف، هر چه حكومت ضعيف تر باشد، هرج و مرج در داخل اجتماع بيشتر شده، و جامعه از مسير خود منحرف و منحرف تر مى شود، پس به همين جهت يكى از تعليماتى كه لازم است در اجتماع تثبيت شود، تلقين و تذكر احكام جزائى است، تا اينكه همه بدانند: در صورت تخلف از قانون به چه مجازات ها گرفتار مى شوند، و نيز ايجاد ايمان به قوانين در افراد است، و نيز يكى ديگر اين است كه با ندانم كاريها، و قانون شكنى ها، و رشوه گيرى ه__ا، اميد تخلص از حكم جزاء را در دلها راه ندهند، و شديدا از اين اميد جلوگيرى كنند.

باز به همين جهت بود كه دنيا عليه كيش مسيحيت قيام كرد، و آنرا غيرقابل قبول دانست، براى اينكه در اين كيش به مردم مى گويند: كه حضرت مسيح خود را بر بالاى

(216) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

دار فدا، و عوض گناهان مردم قرار داد، و اين را به مردم تلقين كردند، كه اگر بيائيد، و با نمايندگان او صحبت كنيد، و از او خواهش كنيد، تا شما را از عذاب روز قيامت برهاند، آن نماينده اين وساطت را برايتان خواهد كرد، و معلوم است كه چنين دينى اساس ب_شريت را م_نهدم مى كند، و ت_مدن بشر را ب_ا سير ق_هقرائى به توحش مبدل مى سازد.

همچنانكه مى گويند: آمار نشان داده كه دروغگويان و ستمكاران در ميان متدينين بيشتر از ديگرانند، و اين نيست مگر به خاطر اينكه، اين عده همواره دم از حقانيت دين خود مى زنند، و گفتگو از شفاعت مسيح در روز قيامت مى كنند، و لذا دگر هيچ باكى از هيچ عملى ندارند، بخلاف ديگران، كه

از خارج چيزى و تعليماتى در افكارشان وارد نگشته، به همان سادگى فطرت، و غريزه خدادادى خود باقى مانده اند و احكام فطرت خود را با تعليماتى كه احكام فطرى ديگر آنرا باطل كرده، باطل نمى كنند و بطور قطع

بحث اجتماعى درباره شفاعت (217)

حكم مى كنند به اينكه تخلف از هر قانونى كه مقتضاى انسانيت، و مدينه فاضله بشريت اس__ت، قبي__ح و ناپسند است.

و اى بسا كه جمعى از اهل بحث، مسئله شفاعت اسلام را هم از ترس اينكه با همين قانون شكنى هاى زشت تطبيق نشود، تاويل نموده، و برايش معنائى كرده اند، كه هيچ ربطى به شفاعت ندارد، و حال آنكه مسئله شفاعت، هم صريح قرآن است، و هم روايات وارده درباره آن متواتر است.

و به جان خودم، نه اسلام شفاعت به آن معنائى كه آقايان كرده اند كه گفتيم هيچ ربطى به شفاعت ندارد اثبات كرده، و نه آن شفاعتى را كه با قانون شكنى يعنى يك مسئله مسخره و زشت منطبق مى شود، قبول دارد.

اينجاست كه يك دانشمند كه مى خواهد در معارف دينى اسلامى بحث كند، و آنچه

(218) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

اسلام تشريع كرده، با هيكل اجتماع صالح، و مدينه فاضله تطبيق نمايد، بايد تمامى اصول و قوانين منطبق بر اجتماع را بر رويهم حساب كند و نيز بداند كه چگونه بايد آنها را با اجتماع تطبيق كرد، و در خصوص مسئله شفاعت بدست آورد: كه اولاً شفاعت در اسلام به چه معنا است؟ و ثانيا اين شفاعتى كه وعده اش را داده اند، در چه مكان و زمانى صورت مى گيرد؟ و ثالثا چه موقعيتى در ميان ساير معارف اسلامى دارد؟ كه اگر اين طريقه را رعايت كند، مى فهمد كه

اولاً آن شفاعتى كه قرآن اثباتش كرده، اين است كه مؤمنين يعنى دارندگان دينى مرضى، در روز قيامت جاويدان در آتش دوزخ نمى مانند، البته همانطور كه گفتيم به شرطى كه پروردگار خود را با داشتن ايمان مرضى، و دين حق ديدار نموده باشد، پس اين وعده اى كه قرآن داده مشروط است، نه مطلق، (پس هيچكس نيست كه يقين داشته باشد كه گناهانش با شفاعت آمرزيده مى شود، و نمى تواند چنين يقينى پيدا كند.)

بحث اجتماعى درباره شفاعت (219)

علاوه بر اين، قرآن كريم ناطق به اين معناست: كه هر كسى نمى تواند اين دو شرط را در خود حفظ كند، چون باقى نگهداشتن ايمان بسيار سخت است، و بقاى آن از جهت گناهان، و مخصوصا گناهان كبيره، و باز مخصوصا تكرار و ادامه گناهان، در خطرى عظيم اس__ت، آرى ايمان آدم__ى دائما در لب__ه پرتگاه قرار دارد، چون منافيات آن دائما آن_را ت_هديد ب_ه ن__اب__ودى مى كن__د.

و چون چنين است، پس يك فرد مسلمان دائما ترس اين را دارد، كه مبادا گرانمايه ترين سرمايه نجات خود را از دست بدهد، و اين اميد هم دارد، كه بتواند با توبه و جبران مافات آنرا حفظ كند، پس چنين كسى دائما در ميان خوف و رجاء قرار دارد، و خداى خود را، هم از ترس مى پرستد، و هم به اميد، و در نتيجه در زندگيش هم در حالت

(220) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

اعتدال، ميان نوميدى، كه منشا خموديها است، و ميان اطمينان به شفاعت، كه كوتاهيها و كسالتها است، زندگى مى كند، نه بكلى نوميد است، و نه بكلى مطمئن، نه گرفتار آثار سوء آن نوميدى است، و نه گرفتار آثار سوء

اين اطمينان.

و ثانيا مى فهمد، كه اسلام قوانينى اجتماعى قرار داده، كه هم جنبه ماديات بشر را تأمين مى كند، و هم جنبه معنويات او را، بطوريكه اين قوانين، تمامى حركات و سكنات فرد و اجتماع را فرا گرفته، و براى هر يك از مواد آن قوانين، كيفر و پاداشى مناسب با آن مق__رر كرده، اگر آن گناه مربوط به حقوق خلق است، دياتى، و اگر مربوط به حقوق دينى و اله__ى است، حدودى و تعزيرهائ__ى معلوم ك__رده، تا آنج__ا كه يك فرد را بكلى از مزاياى اجتماع__ى محروم نم__وده، سزاوار ملام__ت و مذمت و تقبي__ح دانست_ه است.

و باز براى حفظ اين احكام، حكومتى تأسيس كرده، و اولى الامرى معين نموده، و از آنهم

بحث اجتماعى درباره شفاعت (221)

گذشته، تمامى افراد را بر يكدگر مسلط نموده، و حق حاكميت داده است، تا يك فرد (هر چند از طبقه پائين اجتماع باشد،) بتواند فرد ديگرى را (هر چند كه از طبقات بالاى اجتماع باشد،) امر به معروف و نهى از منكر كند.

و سپس اين تسلط را با دميدن روح دعوت دينى، زنده نگه داشته است، چون دعوت دين__ى كه وظيف__ه علماى امت اس__ت، متضمن انذار و تبشيرهائ__ى به عق__اب و ثواب در آخ__رت اس__ت، و به اين ترتي__ب اساس تربيت جامعه را بر پايه تلقي__ن معارف مبدء و مع__اد بن___ا نه__اده اس____ت.

اين است آنچه كه هدف همت اسلام از تعليمات دينى است، ختم پيامبران آنرا آورد، و هم در عهد خود آنجناب، و هم بعد از آنجناب تجربه شد، و خود آن حضرت آنرا در مدت نبوتش پياده كرد، و حتى يك نقطه ضعف در آن ديده

نشد، بعد از آن جناب هم تا

(222) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

مدتى به آن احكام عمل شد، چيزيكه هست بعد از آن مدت بازيچه دست زمامداران غاصب بنى اميه، و پيروان ايشان قرار گرفت، و با استبداد خود، و بازى گرى با احكام دين، و ابطال حدود الهى، و سياسات دين، دين مبين اسلام را از رونق انداختند، تا كار به جائ__ى رسيد كه همه مى داني__م، تمامى آزاديها كه اسلام آورده بود از بين رفت، و يك تمدن غربى جايگزين تمدن واقعى اسلام_ى شد، و از دين اس__لام در بين مسلمانان چيزى باق_ى نماند، مگر به قدر آن رطوبت__ى كه پس از خال__ى كردن كاس__ه آب در آن مى ماند.

و همين ضعف واضح كه در سياست دين پيدا شد، و اين ارتجاع و عقب گردى كه مسلمانان كردند باعث شد از نظر فضائل و فواضل تنزل نموده، و به انحطاط اخلاقى و عملى گرفتار شوند، و يكسره در منجلاب لهو و لعب و شهوات و كارهاى زشت فرو روند، و در نتيجه تمام قرق هاى اسلام شكسته شد، و گناهانى در بينشان پديد آمد كه حتى بى دينان هم از آن شرم دارند.

بحث اجتماعى درباره شفاعت (223)

اين بود علت انحطاط جوامع اسلامى، نه بعضى از معارف دينى، كه به غير از سعادت انسان در زندگى دنيا و آخرتش اثرى ندارد، خداوند همه مسلمانان را به عمل به احكام، و معارف اين دين حنيف يارى دهد!

و آن آمارى هم كه نام بردند، به فرضى كه درست باشد، از جمعيت متدينى گرفته اند، كه سرپرست نداشته اند، و در تحت سيطره حكومتى كه معارف و احكام دين را موبه م__و در آنان اج__راء كند نبوده ان__د،

پس در حقيق__ت آمارى كه گرفته شده، از يك جمعيت بى دين گرفته اند، بى دينى كه نام دين بر سر دارند، بخلاف آن جمعيت بى دينى كه تعليم و تربيت اجتماعى غيردينى را با ضامن اجراء داشته اند، يعنى سرپرستى داشته اند، كه قوانين اجتماعى را موبه مو در آنان اجراء كرده، و صلاح

(224) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

اج_تماع_ى آن_ان را حفظ نموده، پس اين آمارگيرى هيچ دلالت بر مقصود آنان ندارد.(1)

شفعاء مالك شفاعتى نخواهند بود مگر بعد از شهادت به حق، و گفتيم مراد از كلمه حق در اينجا دين توحيد، و مراد از شهادت به حق اعتراف به آن دين

صلاحيت شفاعت كننده: (227)

است. پس شفعاء جز اهل توحيد را نمى توانند شفاعت كنند، همچنان كه قرآن كريم فرموده: «وَ لا يَشْفَعُونَ اِلاّ لِمَنِ ارْتَضى.» (28 / انبياء).(1)

اينكه او مال_ك آن_چه در آسمانها و زمين است مى باشد،

5 - اينكه كسى بدون اذن او حق شفاعت در درگاه او ندارد.

(232) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

در ذكر اين صفات رعايت ترتيب شده است، نخست وحدانيت خدا در الوهيت آمده، و بعد قيوميت او، چون قيوميت بدون توحيد تمام نمى شود، و سپس مسأله مالكيت او نسبت به آسمانها و زمين را آورد تا تماميت قيوميت او را برساند، چون قيوميت وقتى تم__ام است كه صاح_ب آن مالك حقيق_ى آسمانها و زمين و موجودات بين آن دو باشد.

و در دو جمله اخير يعنى مالكيت آسمانها و زمين، و مسأله شفاعت، براى هر يك دنباله اى آورده كه اگر قيد نباشد چيزى شبيه قيد است تا به وسيله اين دنباله ها توهمى را كه ممكن است بشود دفع كرده باشد، براى مسأله مالكيت يعنى جمله «لَ_هُ ما فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الاَْرْضِ،» جمله: «يَ_عْلَمُ ما بَ_يْنَ اَيْ_ديهِمْ وَ م_ا خَ_لْفَهُمْ،» را و براى جمل__ه: «مَ_نْ ذَا الَّ__ذى يَشْفَعُ عِنْ__دَهُ اِلاّ بِاِذْنِ__ه،» جمله: «وَ لا يُحيطُونَ بِشَىْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ اِلاّ بِ_ماش_اءَ،» را آورد.(1)

كسى بدون اذن او حق شفاعت ندارد! (233)

ال_مي_زان ج: 2، ص: 507.

(234) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

خدا نگردد، و بر مشيت خداى تعالى اعتماد نداشته باشد، بلكه خودش مستقل و بريده از خدا باشد، و حال آنكه چنين نيست براى اينكه هيچ سببى از اسباب و هيچ علتى از علل نيست، مگر آنكه تأثير آن به وسيله خدا و نحوه تصرفاتش به اذن خدا است، پس در ح_قيقت ت_أثير و ت_صرف خ_ود خدا است، پس باز هم درست است بگوئيم در عالم به ج_ز س_لطنت خ_دا و قيومي_ت مطلق او هيچ سلطنتى و ق_يوميتى ن_يست. (عز سلطانه).(1)

شفاعت تكوينى هم بشود نظير سياق آيات زير است كه آنها نيز شامل هر دو قسم شفاعت هستند:

«اِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذى خَلَقَ السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ فى سِتَّةِ اَيّامٍ، ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ، يُدَبِّرُالاَْمْرَ، ما مِنْ شَفيعٍ اِلاّ مِنْ بَعْدِ اِذْنِهِ،» (3 / يونس)

«اللّهُ الَّذى خَلَقَ السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ ما وَ بَيْنَهُما فى سِتَّةِ اَيّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى ال_ْعَرْشِ، ما لَ_كُمْ مِنْ دونِ_هِ مِنْ وَلِ_ىٍّ وَ لا شَف_يعٍ.» (4 / سجده)

در بحث از شفاعت هم توجه فرموديد كه حد آن همانطور كه با شفاعت زبانى انطباق دارد همچنين با سببيت تكوينى نيز منطبق است، پس هر سببى از اسباب نيز شفيعى است كه نزد خدا براى مسبب خود شفاعت مى كنند، و دست به دامن صفات فضل و

معنى شفاعت و زبان شفاعت (237)

جود و رحمت او مى شوند، تا نعمت و جود را گرفته به مسبب خود برسانند پس نظام سببيت بعينه منطبق با نظام شفاعت است، همچنانكه با نظام دعا و درخواست هم منطبق است، براى اينكه در آيات زير تمامى موجودات را صاحب درخواست و دعا مى داند، همانطور كه انسانها را مى داند، پس معلوم مى شود درخواست هم منحصر به درخواست زبانى نيست، درخواست تكوينى هم درخواست است، اينك آن آيات:

«يَسْئَلُهُ مَنْ فِى السَّم__واتِ وَ الاَْرْضِ كُ_لَّ يَ_وْمٍ هُ_وَ ف_ى شَأْنٍ،» (22 / رحمن) «وَ ات_يكُمْ مِ_نْ كُ_لِّ ما سَ_أَلْ_تُمُ_وهُ،» (34 / ابراهيم)

«يَعْلَمُ ما بَيْنَ اَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحيطُونَ بِشَىْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ اِلاّ بِماشاءَ....» (255 / بقره)

(238) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

سياق اين جمله با در نظر داشتن اينكه قبلاً مسأله شفاعت ذكر شده بود، نزديك به سياق آيه زير است كه مى فرماي__د:

«بَلْ عِبادٌ

مُكْرَمُونَ، لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِ_اَمْ__رِه يَعْمَل_ُونَ، يَعْلَمُ ما بَيْنَ اَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يَشْفَعُونَ اِلاّ لِمَنِ ارْتَضى، وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِه مُشْفِقُونَ.» (26 ت_ا 28 / نساء)

اين را به آن جهت گفتيم كه نتيجه بگيريم ظاهر عبارت مورد بحث اين است كه ضمير جمع «بَيْنَ اَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ» به شفيعانى برمى گردد كه آيه قبلى اشاره به آنان

معنى شفاعت و زبان شفاعت (239)

داشت، پس علم خدا به پشت و روى امر شفيعان، كنايه است از نهايت درجه احاطه او به ايشان، پس ايشان نمى توانند در ضمن شفاعتى كه به اذن خدا مى كنند كارى كه خدا نخواسته و راضى نيست در ملك او صورت بگيرد، انجام دهند، ديگران هم نمى توانند از شفاعت آنان سوء استفاده نموده، در ملك خداى تعالى مداخله كنند و كارى صورت دهند كه خدا آن را مقدر نكرده است.

آيات كريمه زير هم به همين معنا اشاره مى كند كه مى فرمايد:

«وَ ما نَتَنَزَّلُ اِلاّ بِاَمْرِ رَبِّكَ لَهُ ما بَيْنَ اَيْدينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيّا،» (64 / مريم)

«عالِمُ الْغَيْ_بِ فَ_لا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ اَحَدا اِلاّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ فَاِنَّهُ يَسْلُكُ

(240) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِ_نْ خَلْفِهِ رَصَ_دا لِيَعْلَمَ اَنْ قَدْ اَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ، وَ اَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ وَ اَحْصى كُلَّ شَىْ ءٍ عَدَدا.» (26 تا 28/ جن)

براى اينكه اين آيات احاطه خدا به ملائكه و انبياء عليهم السلام را بيان مى كند تا از انبياء عليهم السلام عملى كه او نخواسته سر نزند و ملائكه جز به امر او نازل نشوند و انبياء عليهم السلام جز آنچه را كه او خواسته ابلاغ نكنند، و بنابراين بيان،

مراد از جمله ما بين ايديهم آن رفتارى است كه از ملائكه و انبياء عليهم السلام مشهود و محسوس است، و مراد از جمله «وَ ما خَلْفِهِمْ» چيزهائى است كه از انبياء عليهم السلام غايب و بعيد است، و حوادثى است كه پس از ايشان رخ مى دهد، پس برگشت معناى اين دو جمله به همان غيب و شهادت است.

و سخن كوتاه اينكه: جمله «يَعْلَمُ ما بَيْنَ اَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ» كنايه است از احاطه

معنى شفاعت و زبان شفاعت (241)

خداى تعالى به آنچه كه با شفيعان حاضر و نزد ايشان موجود است و به آنچه از ايشان غاي__ب است و بعد از ايش__ان رخ مى دهد، و ل__ذا دنبال جمل__ه مورد بحث اضافه كرد: «لا يُحيطُونَ بِشَىْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ اِلاّ بِماشاءَ،» تا احاطه كامل و تام و تمام خداى تعالى و سلطنت الهيه اش را تبيين كند و بفهماند كه خداى تعالى محيط به ايشان و به علم ايشان است و ايشان احاطه اى به علم خدا ندارند مگر به آن مقدارى كه خود او خواسته باشد.

تدبير عالم خاص او است براى اينكه تنها او است كه به روابط بين موجودات آگاه است، چون او موجودات و روابط آنها را آفريده، و اما بقيه اسباب و علل و مخصوصا علل و اسبابى كه از صاحبان عقل هستند هرچند كه دخل و تصرفى، و علمى دارند و ليكن هر چه دارند آن را مورد استفاده قرار مى دهند، خود مرتبه اى است از شؤون علم الهى، و هر چه تصرف دارند، خود شانى است از شؤون تصرفات الهى و نحوه اى است

(242) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

از انحاى تدابير او پس ديگر كسى نمى تواند به خود اجازه

دهد كه برخلاف اراده خداى سبح__ان و تدبير جارى در مملكتش قدمى بردارد، و اگر برداشت، آن نيز از تدبير خداوند است.(1)

كسان يارى نشوند!» (48 / بقره)

(247)

1 - شفاعت يا پارتى بازى

در اجتماعات بشرى با اينكه جرم و جنايت را مستلزم عقاب مى دانند، چه بسا از اجراء حكم عقاب بخاطر غرضى مهم تر، يا اصرار و التماس محكوم به قاضى و تحريك عواطف او، يا رشوه و امثال آن، صرفنظر كنند، و قاضى بخاطر عوامل نامبرده برخلاف حق حكم براند، و تعيين جزاء كند، و يا مجرم پارتى و شفيعى نزد او بفرستد، تا بين او و خودش واسطه شود، و يا اگر قاضى تحت تأثير اينگونه عوامل قرار نگرفت، پارتى و شفيع نزد مجرى حكم برود، و او را از اجراء حكم باز بدارد، و يا در صورتيكه احتياج حاكم به پول بيشتر از احتياجش به عقاب مجرم باشد، مجرم عقاب خود را با پول معاوضه كند، و يا قوم و قبيله مجرم به يارى او برخيزند، و او را از عقوبت حاكم

(248) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

برهانند، و عواملى ديگر نظير عوامل نامبرده، كه احكام و قوانين حكومتى را از كار مى اندازد، و اين سنتى است جارى، و عادتى است در بين اجتماعات بشرى.

2 - شفاعت، و اعتقادات منحرف نزد جوامع تاريخى

در ملل قديم از وثنى ها و ديگران، اين طرز فكر وجود داشت، كه معتقد بودند نظام زندگى آخرت نيز مانند نظام زندگى دنيوى است، و قانون اسباب و مسببات و ناموس تأثير و تأثر مادى طبيعى، در آن زندگى نيز جريان دارد، لذا براى اينكه از جرائم و جناياتشان صرفنظر شود، قربانيها و هدايا براى بت ها پيشكش مى كردند، تا باين وسيله آنها را در برآورده شدن حوائج خود برانگيزند و همدست خود

كنند، و يا بتها برايشان شفاعت كنند، و يا چيزى را فديه و عوض جريمه خود مى دادند، و بوسيله يك

مخالفت قرآن با اعتقادات دروغين درباره شفاعت (249)

جان زنده يا يك اسلحه، خدايان را به يارى خود مى طلبيدند، حتى با مردگان خود چيزى از زيور آلات را دفن مى كردند، تا بدان وسيله در عالم ديگر زندگى كنند، و لنگ نمانند، و يا انواع اسلحه با مردگان خود دفن مى كردند، تا در آن عالم با آن از خود دفاع كنند و چه بسا با م__رده خود يك كني__ز را زنده دف__ن مى كردن__د، تا مونس او باش__د، و يا يكى از قهرمانان را دف__ن مى كردند، تا م__رده را يارى كن__د و در همي__ن اعص__ار در موزه هاى دنيا در ميانه آثار زمينى مقدار بسيار زيادى از اين قبيل چيزها ديده مى شود.

3 - شفاعت، و اعتقادات منحرف نزد برخى از ملل اسلامى

در بين ملل اسلامى نيز با همه اختلافى كه در نژاد و زبان دارند، عقائد گوناگونى شبيه به عقائد خرافى گذشته ديده مى شود، كه معلوم است ته مانده همان خرافات است،

(250) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

كه به توارث باقى مانده است، و اى بسا در قرون گذشته رنگهاى گونه گونى به خود گرفته است، و در قرآن كريم تمامى اين آراء واهيه و پوچ، و اقاويل كاذبه و بى اساس ابطال شده است، و خداى عز و جل در اين باره فرمود:

«وَ الاَْمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلّهِ،»

«ام_روز تنها م_ؤثر خداست!» (19 / انفطار)

«وَ رَاَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّ_عَتْ بِ_هِمُ الاَْسْبابُ،»

«ع_ذاب را مى بينن_د و دستشان از هم__ه اسباب بري__ده مى ش__ود.» (166 / بقره)

«وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُردى كَما خَلَقْنكُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍ وَ تَرَكْتُمْ

ما خَوَّلْنكُمْ وَرَاءَ ظُهُورِكُ__مْ وَ ما نَرى مَعَكُمْ شُفَعآءَكُمُ الَّذينَ زَعَمْتُمْ اَنَّهُمْ فيكُمْ شُرَكؤُا لَقَدْ

مخالفت قرآن با اعتقادات دروغين درباره شفاعت (251)

تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَ ضَ_لَّ عَنْكُ_مْ م_ا كُنْتُ_مْ تَ_زْعُمُ_ونَ،»

«امروز تك تك و به تنهائى نزد ما آمديد، همانطور كه روز اولى كه شما را آورديم لخت و تنها آفريديم و آنچه به شما داده بوديم با خود نياورديد و پشت سر نهاديد، با شما نمى بينيم آن شفيعانى كه يك عمر شريكان ما در سرنوشت خود مى پنداشتيد، آرى ارتباط هائى كه بين شما بود و به خاطرآن منحرف شديد،قطع شد، و آنچه را مى پنداشتيد امروز نمى بينيد!» (94/انعام)

«هُنالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ مآ اَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا اِلَى اللّهِ مَوْليهُمُ الْحَقِّ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَروُنَ،»

«در آن هنگام هر كس به هر چه از پيش كرده مبتلا شود، و به سوى خداى يكتا مولاى حقيقى خويش بازگشت يابند، و آن دروغها كه مى ساخته اند نابود شوند!»

(252) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

(30 / يونس)

همه اين آيات، اين حقيقت را بيان مى كنند، كه در موطن قيامت، اثرى از اسباب دنيوى نيست، و ارتباطهاى طبيعى كه در اين عالم ميان موجودات هست، در آنجا به كلى منقطع است و اين خود اصلى است كه لوازمى بر آن مترتب مى شود، و آن لوازم بطور اجمال بطلان همان عقائد موهوم و خرافى است، آنگاه قرآن كريم هر يك از آن عقائد را بطور تفصيل بيان نموده، و پنبه اش را زده است.(1)

1- ال_مي_زان ج: 1، ص: 233.

مخالفت قرآن با اعتقادات دروغين درباره شفاعت (253)

تُرْجَعُونَ،»

«مثل اينكه خدايان دروغين را شفيعانى براى خود گرفته اند از ايشان بپرس حتى اگر مالك هيچ چيز نباشند و عقل نداشته باشند باز هم شفيعند؟ بگو شفاعت هم__ه اش از آن خداست مل__ك آسمانها و زمي__ن از اوست و سپس به سوى او ب_از مى گ_ردي_د.» (43 و 44 / زم_ر)

شفيع در حقيقت، خود خداى سبحان است و شفيعان ديگرى كه به راستى مى توانند

(254) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

شف_اعت كنند، شفاعت آنان نيز به اذن خداست.

برگشت شفاعت بالاخره به اين مى شود كه يكى از صفات خدا بين خدا و شخص شفاع__ت خواه واسطه گردد تا حال او را اصلاح كند، مانند واسطه شدن رحمت و مغفرت او، بين او و بين بنده گنهكار، تا او را از وبال گناه__ش و از عذاب، نج__ات بخشد.

مشركين به جاى خدا شفيعانى كه همان خدايانشان باشد گرفته، و آنها را پرستيدند، تا نزد خدا شفاعتشان كنند. در اين آيه رسول خدا صلى الله عليه و آله را دستور مى دهد سخن مشركين را از اين طريق كه اطلاق كلامشان درست نيست رد كند، چون اين معنا بديهى است كه شفاعت وقتى تصور دارد كه شفيع علمى به حال ما داشته باشد و بفهمد كه از مقام بالاتر خود براى ما چه بخواهد و نيز بداند كه از چه كسى مى خواهد و براى چه كسى مى خواهد؟ بنابراين، معنا ندارد كه مشتى سنگ بى شعور كه نامش را شفيع

نفى شفيعان دروغين - «قُلْ لِلّهِ الشَّفاعَةُ جَميعا» (255)

نهاده اند شفيع بوده باشند.

علاوه بر اين شفيع بايد مالك شفاعت و داراى چنين اختيارى باشد، و مقام بالاتر به او چني__ن حق_ى داده باشد.

«قُلْ لِلّهِ الشَّفاعَةُ جَميعا لَهُ مُلْكُ السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ

...،» هر شفاعتى كه فرض شود مملوك خداست، براى اينكه مالك تمامى اشيا اوست، مگرآنكه او به كسى اجازه در چيزى را بدهد، در آن صورت آن كس مالك آن چيز مى شود، در عين حالى كه باز مالك اصلى و حقيقى همان چيز خداست و اما اينكه معتقدند كه بعضى از بندگان خدا مانند ملائكه مالك شفاعت هستند، هيچ دليلى بر آن ندارند، بلكه خود خداى تعالى صريحا فرموده: «ما مِنْ شَفيعٍ اِلاّ (من بعد اِذْنِهِ).»(1)

1- ال_مي_______زان ج: 17، ص: 409.

(256) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

دردى را دوا نمى كند، زيرا طلا در اين عالم ارزش دارد و در عالم قيام__ت كه عالم ملك_وت است، براى ماديات ارزشى نيست!(1)

(258) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

نساء) پس ايمان به خدا بدون شرك، ارتضايى است، كه وثنى ها آن را ندارند، چون مشركند، و از جمله عجائب امر ايشان اين است كه خود ملائكه را شريك خدا مى گيرند، ملائكه اى كه شفاعت نمى كنند مگر غير مشركين را!(1)

1- ال_مي_______زان ج: 14، ص: 389.

(262) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

بمانند، همچنان كه ملائكه را مبدأ خيرات پنداشته، آنها را مى پرستيدند تا خيرات آنان را به سوى خود

(264) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

سرازير كنند.

«فَالْيَوْمَ لا يَمْلِكُ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ نَفْعا وَ لا ضَرّا وَ نَقُولُ لِلَّذينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ النّارِ الَّتى كُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ،» (42 / سباء) در اين آيه و در چند جاى ديگر از كلام خداى تعالى بيان شده كه: در روز حشر به طوركلى هر تابعى از متبوع خود و هر متبوعى از تابع خود بيزارى مى جويد، از آن جمله فرموده: «وَيَ_وْمَ الْ_قِيمَةِ يَ_كْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ» (14 / فاطر) و نيز فرموده: «ثُ_مَّ يَ_وْمَ الْ_قِيامَةِ يَ_كْفُرُ بَ_عْضُ_كُمْ بِ_بَعْضٍ وَ يَلْعَنُ بَ_عْضُكُمْ بَ_عْضا.» (25 / عنكبوت).(1)

1- المي___زان ج: 16، ص: 581.

نااميدى از شفاعت ملائكه و جن در روز حشر (265)

معارج خود عروج مى كنند و همه ملائكه پيرامون عرش

روز طولانى عروج (267)

پروردگارشان را فرامى گيرند و صف مى كشند، همچنان كه فرمود: «وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حافّي__نَ مِنْ حَوْلِ الْعَ__رْشِ،» (75 / زمر) و نيز فرم__وده: «يَوْمَ يَقُ__ومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِكَةُ صَفّا.» (38 / نباء)

و از ظ_اهر ك_لام چنين برمى آيد كه مراد از روح آن روحى است كه در آيه شريفه «قُلِ ال__رُّوحُ مِ_نْ اَمْ__رِ رَبّ__ى،» (85 / اسرى) آن را از امر خ__ودش خوانده و اين روح غير ملائكه است، همچنان كه از ظاهر آيه «يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِ_نْ اَمْ_رِه،» (2 / نحل) اي_ن تف__اوت به روشنى استف__اده مى شود، پس نباي__د به گفتار بعضى از مفسرين اعتن__ا ك_رد ك_ه گ_فته ان_د: م_راد از روح، ج_برئ_يل اس_ت.(1)

1- ال_مي_____زان ج: 20، ص: 7.

(268) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

مى گردند اشاره دارد.

و نتيجه اش اثبات اين معنا است كه پس خداى سبحان مالك و مدبر امر انسان است، چون اين تدبير، تدبير تكوينى است كه از خلقت و ايجاد جدا نيست و اين تدبير عبارت است از فعل و انفعالى كه به خاطر روابطى مختلف كه در ميان آنها تكوين شده جريان دارد، پس تنها خداى سبحان رب و مدبر انسان ها در امور ايشان است و بازگشت ايشان به سوى او است.

(270) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

مى فرمايد: خداى تعالى به اين منظور شما را داراى حس و عقل كرده و هستى شما را در زمين ايجاد نموده تا دوباره شما را جمع نموده و به لقاء خود بازگشت دهد.

«وَ هُوَ الَّ__ذى يُحْيى وَ يُمي__تُ،» يعنى وقتى خدا شم_ا را داراى چش__م و گوش و قلب و بالاخ__ره داراى عل__م، خل__ق كرد، و هستى شم__ا را در زمين پدي__د آورد تا به سوى او محشور شويد، پس لازمه آن اين مى شود كه زنده كردن و ميراندن، سنتى هميشگى باشد، چون علم متوقف بر زنده كردن و حشر متوقف بر ميراندن است.

«وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّيْلِ وَالنَّهارِ،» چون زندگى كردن و سپس مردن صورت نمى گيرد، مگ__ر با مرور زمان و آم__دن شب پس از روز و روز پس از ش__ب، تا عم__ر تمام ش__ود و اج__ل فرا رسد.

پس مضامين آيات سه گانه همه به هم مترتب است، و هر يك مترتب بر ماقبل خويش

از خلقت تا بازگشت (271)

است چون انشاء سمع و بصر و فؤاد كه همان حس و عقل انسانى است جز با حيات و زندگى مادى و سكونت در زمين تا مدتى معين صورت نمى گيرد، و آنگاه بازگشت

به سوى خدا كه آن هم مترتب بر زندگى و مرگ است، لازمه اش عمرى است كه با انقضاى زمان منقضى شود و نيز رزقى كه با آن ارتزاق كند.(1)

پس تنها اوست كه مستحق پرستش است.

«وَ لَهُ الْحُكْمُ،» خداى سبحان مالك على الاطلاق همه عالم است. خداى سبحان، هم در مرحله تشريع و اعتبار مالك است، و هم در مرحله تكوين و حقيقت، و از آثار ملك او يكى اين است كه: ح_كم مى كند بر ب_ندگان و م_ملوكين خود كه كسى غير از او را نپرستند.(1)

نزد او قرار گيرند و اما بطلان مطلق، بعداز آنكه هست شدند، صحيح نيست، براى اينكه صريح قرآن آن را نفى كرده، و آيات آن پيوسته مى فرمايد: بازگشت ه_مه موجودات به سوى خ_داست، و خدا منتهى، و رجعت به سوى اوست:

«وَ هُوَ الَّ_ذى يَ_بْ_دَؤُا الْ_خَلْ_قَ ثُ_مَّ يُ_عي_دُهُ،»

«اوست كه خلق را آغاز كرد، و دوباره آن را برمى گرداند.» (27 / روم)

«لَ__هُ ا لْ_حُ_كْ___مُ وَ اِ لَ_يْ___هِ تُ__رْجَ_عُ___ونَ،»

(276) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

«حك_م خ_اص اوست و ب_ه س_وى او برم_ى گردي_د.» (70 / قصص).(1)

مى شود، پس براى ه__ر صاح__ب حيات__ى مرگى است حتمى، و بازگشتى است به سوى خداى سبحان تا در آن بازگشت درب__اره اش

(278) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

داورى ش____ود.(1)

يا پشت و رو نمايند، و معناى پشت و رو كردن،

1- ال_مي______زان ج: 18، ص: 191.

برگردانده شدن به سوى خدا (281)

با جمل__ه «يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِ__ر» كه آن نيز در معرف_ى روز قيامت است، مناسب تر است.

در مجمع البيان گفته: معناى «تُقْلَبُون»، «تَرُدُّون» مى باشد، يعنى شما برگردانده مى شويد، از دار اسباب به زندگى در آخرت يعنى، جايى كه جز خدا كسى مالك نفع و ضرر نيست، و اين معنايى است لطيف كه رجوع به خدا و رد به سوى او را به آن تفسير كرده، چون روز قيامت در موقفى قرار مى گيرند، كه تمامى سببها از سببيت افتاده، و جز خداى سبحان حاكم__ى نيست، پس آيه شريف__ه در معناى اين آيه است كه مى فرمايد: «وَ رُدُّوا اِلَ_ى اللّ__هِ مَوْليهُمُ الْحَ__قِّ وَ ضَلَّ عَنْهُ__مْ ما كانُ__وا يَفْتَ__روُنَ.» (30 / يونس) (1)

1- ال_مي_____زان ج: 16، ص: 174.

(282) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

آن را از يادها ببرد و انسانها را مشغول به خود سازد روشن مى گردد، و انسانها براى فصل قضاء و اينكه خداى تعالى بين خود آنان، و بين آنان و نسلهايشان و بين آنان و خودش و اولياءش داورى كند حاضر مى شوند، و چون اين حضور، حضورى اضطرارى خواهد بود كه خود انسانها در آن دخالتى ندارند، لذا در آيه مورد بحث از اين حضور تعبير به عرضه شدن انسانها به پروردگارشان كرد، همچنانكه در آيه اى ديگر به خاطر نكته اى ديگر از اين حضور تعبير فرمود به بروز آنان براى پروردگارشان: «يَوْمَ هُ_مْ ب_ارِزُونَ لا يَخْفى عَلَى اللّهِ مِنْهُ__مْ شَىْ ءٌ،» (16 / غافر) و ني_ز فرم__وده: «وَ بَرَزُوا لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ!» (47 / ابراهيم)

پس اينكه فرمود: «اُولآئِكَ يُعْرَضُونَ عَلى رَبِّهِمْ،» معنايش اين شد كه در آن روز

(284) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

ملائك__ه موكل بر مشركين، آنان را مى آورن__د و در موقف__ى قرار مى دهن__د كه بين آنان و پروردگارش__ان هيچ حجابى حايل نباشد تا خداى تعالى بين آنان داورى كند.(1)

چيزى به من قرض دهد، به هر يكى ده تا هفتصد برابر اجر مى دهم و كسى كه به من قرض ندهد و من خودم از او چيزى به زور بگيرم، سه چيز در برابر به او مى دهم كه اگر يكى از

(286) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

آن س_ه چي__ز را به ملائك_ه ام مى دادم، از من راضى مى شدند.»

آنگاه ام_ام ص_ادق عليه السلام ف_رمود: و اي_ن سه چيز همان است كه آيه:

«الَّذينَ اِذا اَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ قالُوا اِنّ_ا لِ_لّهِ وَ اِنّ_ا اِلَيْهِ راجِعُونَ اُولئِكَ عَ_لَيْهِمْ صَلَ__واتٌ مِنْ رَبِّهِ__مْ وَ رَحْمَ_ةٌ وَ اُول_ئِكَ هُمُ الْ_مُهْتَدُونَ.» (156 و 157 / بقره)

ب_ه آن اشاره دارد: اول صلوات است و دوم رحمت، و سوم اهتداء.(1)

1- ال_مي_____زان ج: 1، ص: 576.

اِنّ__ا لِ__لّ__هِ وَ اِنّ__ا اِلَ__يْ__هِ راجِ_عُ__ونَ (287)

چون حشر و بعث نشئه اى است كه در آن نشئه براى هر كسى آشكار مى شود كه مالك حقيقى خدا است و حقيقت ملك تنها از آن او است و بس، و شريكى براى او نيست، و در آن نشئه ملك هاى صورى و سلطنت هاى پوچ ظاهرى باطل مى شود، و تنها ملك او باقى مى ماند، همچنانكه فرموده: «لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ،» (16 / غافر) و نيز فرموده: «يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِ_نَفْسٍ شَ_يْئا وَ الاَْمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلّهِ!» (19 / انفطار)

پس گويا آيه مورد بحث مى خواهد بفرمايد: بدانيد كه خدا مالك حقيقى شما و دلهاى شما است، و او از هر چى به شما نزديك تر است، و شما به زودى به سويش

نزديكى خدا به انسان، و حشر و بازگشت انسان به او (289)

باز مى گرديد، و برايتان معلوم مى شود كه چگونه مالك حقيقى شما است و چطور بر شما م_سلط است و هيچ چيز شما را از او بى نياز نمى كند.(1)

/ مجادله)

و مى فرمايد: «وَ الَّ_ذي_نَ لا يُ__ؤْمِ_نُونَ ف__ى اذانِ__هِ_مْ وَقْ___رٌ وَ هُ__وَ عَ_لَيْ_هِ_مْ عَ_مىً اُول_ئِكَ يُنادَوْنَ مِ_نْ مَ_كانٍ بَ_عي_دٍ.» (44 / فصلت)(1)

زيرا جز خود انسان چيز ديگرى نيست كه طريق انسان باشد، خود اوست كه داراى تطوراتى گوناگون و درجات و مراحلى است مختلف، روزى جنين، روزى كودك، زمانى جوان و زمانى پير مى شود و پس از آن در عالم برزخ ادامه حيات مى دهد، و روزى در قيامت و پس از آن در بهش_ت و يا در دوزخ بسر مى برد.

اين است آن مسافتى كه هر انسان از بدو وجود تا انتهاى سيرش كه به مقتضاى آيه كريمه «وَ اَنَّ اِلى رَبِّكَ الْمُنْتَهى،» (42 / نجم) قرب به ساحت مقدس ب_ارى ت_عالى است، آن مسافت را مى پيمايد.

نفس مؤمن، خط سير منتهى به خدا (297)

اين طريق مانند راههاى ديگر اختيارى نيست، و اصولاً براى اين طريق، شبيه و نظيرى نيست تا كسى يكى از آن دو را انتخاب و اختيار كند بلكه اين طريق همانطورى كه از آيه: «يا اَيُّهَاالاِْنْسانُ اِنَّكَ كادِحٌ اِلى رَبِّكَ كَدْحا فَمُلاقيهِ،» (6 / انشقاق) استفاده مى شود طريقى است اضطرارى و چاره اى جز پيمودن آن نيست، طريقى است كه مؤمن و كافر، آگاه و غافل و خلاصه همه و همه در آن شركت دارند.

اين تربيت، تربيتى است تكوينى، نظير تربيتى كه خداى سبحان در غير آدميان و جميع كائنات در مسيرى كه همگى بسوى خداى خود دارند اعمال نموده، و خودش فرموده است: «اَلا اِلَى اللّهِ تَصيرُ الاُْمُورُ،» (53 / شورى) و چگونگى اين تربيت بين هيچ موجودى و موجود ديگرى تفاوت ندارد، زيرا اين صراط صراطى است مستقيم، و امرى است متشابه، و شامل جميع كائنات، همچنان كه فرموده: «ما تَرى في خَلْقِ ال_رَّحْمنِ مِ_نْ

(298) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

تَ_فاوُتٍ.» (3 /

ملك)

و خ__داى سبحان سرانجامى را كه كار آدمى از جهت سعادت و شقاوت و رستگارى و حرمان به آنجا منته__ى مى شود مبنى بر اح__وال و نفسانياتى نموده، كه آن اح__وال خود مبنى بر اعمال__ى است از انسان كه به دو نوع صال__ح و طال__ح و يا تقوا و فجور تقسيم مى شود، كما اينكه فرم__وده: «وَ نَ_فْسٍ وَ م_ا سَ_وّيه_ا فَ_اَلْ_هَمَه_ا فُ_جُورَه_ا وَ تَ_قْويه_ا، قَ__دْ اَفْلَ__حَ مَنْ زَكّيه__ا وَ قَدْ خ__ابَ مَنْ دَسّه__ا.» (7 تا 10 / شمس)

اين آيات نفس را موجودى دانسته معتدل و ساده، موجودى كه تقوا و فجور را به آن نسبت مى دهند، موجودى كه با فجور آلوده و با تقوا تزكيه مى شود، آرى نفس همان مخلوقى است كه انسان از ناحيه آن و به ملاحظه آن محروم و يا رستگار مى شود، و اين معنايى كه قرآن بيان نموده، مطابق با مقتضاى تكوين است، ليكن چنان نيست كه عموم مردم در درك اي_ن معنا يكسان باشند:

نفس مؤمن، خط سير منتهى به خدا (299)

«هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لا يَعْلَمُونَ اِنَّما يَتَذَكَّرُ اُولُوا الاَْلْببِ،» (9 / زمر)

اين اختلاف در درك براى اين است كه متذكر به اين حقيقت هر لحظه كه به ياد آن مى افتد و متوجه مى شود كه نسبت به خداى خويش در چه موقفى قرار دارد و نسبت او با ساير اجزاى عالم چه نسبتى است، نفس خود را مى يابد كه منقطع و بريده از غير خداست، و حال آنكه غير متذكر چنين دركى ندارد، و همين متذكر هم قبل از تذكرش نفس خود را بسته و مربوط به عالم مى يافت، و نيز مى يابد كه در برابرش حجابهايى است كه كسى

را جز پروردگارش به آن حجابها مساس و دسترسى و احاطه و تأثير نيست، تنها پروردگار او قادر بر رفع آن حجابها است، پروردگارى كه او را هم از پشت سر دفع داده و دورش مى كند، و هم از پيش روى بوسيله قدرت و هدايت بسوى خود

(300) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

مى كشاند، و نيز نفس خود را مى يافت كه با پروردگار خود خلوتى دارد كه مونسى و دوست__ى جز او براي__ش نيست.

اينجا است كه معناى جمله: «اِلَى اللّهِ مَرْجِعُكُمْ جَميعا فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ،» (105 / مائده) و نيز معن__اى اين كلامش را كه فرمود: «اَوَ مَنْ كانَ مَيْتا فَأَحْيَيْنهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُورا يَمْشى بِه فِى النّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِى الظُّلُمتِ لَيْسَ بِخ__ارِجٍ مِ_نْه_ا،» (122 / انعام) ب__ه خ__وب___ى درك م__ى كن__د.

و اينجاست كه ادراك و شعور نفس عوض شده و نفس از افق شرك به موطن عبوديت و مقام توحيد مهاجرت نموده و اگر عنايت الهى دستگيرش شود و توفيق شامل حالش گردد شرك و اعتقاد به موهومات و دورى از خدا و تكبر شيطانى و استغناى پوشالى و خيالى را يكى پس از ديگرى به توحيد و درك حقايق و نزديكى به خدا و تواضع رحمانى و فقر و عبوديت تبديل مى نمايد.

نفس مؤمن، خط سير منتهى به خدا (301)

و ما گرچه از نظر اينكه موجودى خاك نشين و دل بسته به علايقى هستيم كه ما را از درك حقايق مشغول نموده و نمى توانيم آنطور كه بايد اين حقيقت را هم درك نماييم، و ما را مانع مى شود از اينكه بجاى اهتمام به فضلات اين دنياى فانى كه كلام الهى در بيانات خود آنرا جز لهو و لعب

معرفى ننموده، چنانكه در سوره انعام فرموده: «وَ مَا الْحَيوةُ الدُّنْيآ اِلاّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ،» (32 / انعام) و در سوره نجم فرموده: «ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ،» (30 / نجم) غوطه اى در درياى حقايق بزنيم الا اينكه اعتبار صحيح و بحث زياد و تدبر كافى ما را به تصديق كليات اين معنا بطور اجمال وادار مى سازد اگرچه به تفصيل آن احاطه پيدا نكنيم، (و خداون_د هدايت كننده است).(1)

1- ال_مي_____زان ج: 6، ص: 238.

(302) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

به سوى بالا است، كسانى هستند كه ايمان به آيات خدا دارند، و از عبادت او استكبار نمى ورزند، و بعضى ديگر راهشان به سوى پستى منتهى مى شود، و آنها كسانى هستند كه به ايشان غضب شده، و بعضى ديگر اصلاً راه را از دست داده و گم__راه ش_ده ان__د و آن_ان «ض_الّي__ن» هستن__د.

راه هائى كه به سوى خداى تعالى منتهى مى شود از نظر كمال، و نقص، و نايابى و رواجى، و دورى و نزديكيش از منبع حقيقت، و از صراط مستقيم، مختلف است، مانند

(306) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

طري_قه اسلام، ايمان، عب_ادت، اخلاص، و اخبات.

همانطور كه صراط مستقيم مهيمن و مافوق همه سبيل ها است، اصحاب صراط مستقيم كه خدا آنانرا در آن صراط جاى داده، ميهمن و مافوق ساير مردمند، چون خداى تعال__ى امور آنان را خودش به عهده گرفت__ه، و ام__ور مردم را به عهده آنان نهاده، و امر هدايت ايشانرا به آنان واگذار نموده است. همانطور كه سبيل ها مختلفند، هدايت نيز به اختلاف آنها مختلف مى شود، چون هدايت به س__وى آن سبيل ها است، پس براى هر سبيل__ى هدايت_ى است، قبل از آن، و مختص به آن.

«وَ الَّ_ذي__نَ ج_اهَدوُا في_نا لَ_نَهْدِيَ_نَّ_هُمْ سُ_بُلَ_نا وَ اِنَّ اللّهَ لَ_مَعَ الْ_مُحْسِ_نينَ،»

«و كسانى كه در ما جهادمى كنند، ما ايشان را حتما به راه هاى خود هدايت مى كنيم،

يك راه مستقيم، و بقيه راهها به سوى خدا (307)

و به درستى خدا با نيكوكاران است!» (69 / عنكبوت)

فرق است بين اينكه بنده خدا در راه خدا جهاد كند، و بين اينكه در خدا جهاد كند، در اولى شخص مجاهد سلامت سبيل، و از ميان برداشتن موانع آنرا مى خواهد، به خلاف مجاهد در دومى، كه او خود خدا را مى خواهد،

و رضاى او را مى طلبد، و خدا هم هدايت به سوى سبيل را برايش ادامه مى دهد، البته سبيلى كه او لياقت و استعدادش را داشته باشد، و همچنين از آن سبيل به سبيلى ديگر، تا آنجا كه وى را مختص به ذات خود جلت عظمت__ه كن_د.

مزيت اصحاب صراط مستقيم بر سايرين، و همچنين مزيت صراط آنان بر سبيل سايري_ن، تنها به علم است، نه عمل، و آنان به مقام پروردگارشان علمى دارند كه

(308) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

ديگران ندارند:

«يَ_رْفَ_عِ اللّ_هُ الَّ_ذي___نَ امَ_نُ_وا مِ_نْكُ_مْ، وَ الَّ__ذي_نَ اُوتُ___وا الْ_عِلْ_مَ دَرَج_اتٍ،»

«خدا كسانى از شما را كه ايمان دارند، و كسانى كه علم داده شده اند، به درجاتى بلند مى كند!» (11 / مجادله)

«اِلَيْ__هِ يَ_صْ_عَ__دُ الْ_كَ_لِ__مُ ال_طَّ_يِّ___بُ، وَ الْ_عَ_مَ___لُ الصّ__الِ__حُ يَ_رْفَ_عُ_هُ،»

«كلمه طيب خودش به سوى خدا بالا مى رود و عمل صالح آن را ب_الا م_ى ب_رد.» (10 / ف_اط_ر)

آنچه خودش به سوى خدا بالا مى رود، كلمه طيب و علم است، و اما عمل صالح،

يك راه مستقيم، و بقيه راهها به سوى خدا (309)

اث_رش ك_مك در ب_الا رفتن ع_لم است!(1)

است از طريقه هايى كه آدمى را به او نزديك و به سوى او هدايت مى كند، و وقتى خود جهاد در راه خدا هدايت باشد، قهرا هدايت به سوى سبيل، هدايت روى هدايت خواهد بود.

معناى «جاهَدوُا فينا،» اين است كه جهادشان همواره در راه ما است، و اين تعبير كنايه از اين است كه: جهادشان در امورى است كه متعلق به خداى تعالى است، چه جهاد در راه عقيده باشد، و چه در راه عمل، و چون جهادشان در راه خدا است هيچ عاملى ايشان را از ايمان به خدا و اطاعت اوامر و نواحى او بازنمى دارد.(1)

1- ال_مي_____زان ج: 16، ص: 228.

جهاد در راه خدا به خدا منتهى مى شود! (311)

آنكه به رب العالمين منته__ى شود، و خ__دا در ماوراى صاحب__ان اين طري_ق ناظ_ر و محيط بر آنان است.(1)

1- ال_مي________زان ج: 1، ص: 174.

دو راه بازگشت به خدا: طريق سعادت (313)

سوى او است، يعنى به جايى كه در آن هيچ حكمى نيست جز حكم او، و هيچ مانعى نيست كه بتواند از انفاذ حكم_ش جل_وگيرى كند.

و ثالثا: اينكه مخاطب در اين آيه انسان است اما نه از هر جهت، بلكه از همين جهت كه انسان است، پس مراد از اين كلمه جنس انسان است، براى اينكه ربوبيت خداى تعالى عام است و شامل همه چيز و همه انسانها مى شود.(1)

1- الميزان ج: 20، ص: 401.

(316) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

بر ه__ر چي__زى توانا است!» (1 تا 4 / هود)

اگر قرآن كريم سخن از معارف الهى دارد و اگر درباره فضايل اخلاقى سخن مى گويد و اگر احكامى درباره كليات عبادات و معاملات و سياسات و ولايتها تشريع مى كند و اگر از

(318) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

اوصاف خلايقى از قبيل: عرش، كرسى، لوح، قلم، آسمان، زمين، فرشتگان، جن، شيطانها، گياهان، حيوانات و انسان سخن به ميان مى آورد، و اگر درباره آغاز خلقت و انجام آن حرف مى زند و بازگشت همه را نخست به سوى فنا و سپس به سوى خداى سبحان مى داند و خبر از روز قيامت و قبل از قيامت، يعنى از عالم قبر و برزخ مى دهد و از روزى خبر مى دهد كه همه براى رب العالمين و به امر او بپامى خيزند، و همه در عرصه اى جمع گشته سؤال و بازخواست و حساب و سنجش و گواهى گواهان را مى بينند، و در آخر بين همه آنان داورى شده گروهى به بهشت و جمعى به دوزخ مى روند، بهشت و دوزخى كه داراى درجات و دركاتى هستند و نيز اگر بين هرانسانى و بين عمل او و نيز بين عمل او و سعادت و شقاوت او و نعمت و نقمت او و درجه و دركه او، و متعلقات عمل او از قبيل وعده و وعيد و انذار و تبشير از راه موعظه و مجادله حسنه و حكمت رابطه برقراردانسته و درباره آن رابطه ها سخن مى گويد، همه اينها بر آن يك

سير انسان تا توحيد، و قرب درگاه الهى! (319)

حقيقت تكيه دارد و آن حقيقت چون روح در تمامى آن معارف جريان يافته و آن يك حقيقت، اصل و همه اينها شاخه و برگ آنند، آن

حقيقت، زيربنا و همه اينها كه دين خدا را تشكيل مى دهند بر آن پايه بنا نهاده شده اند. و آن يك حقيق__ت عب__ارت اس__ت از توحي__د حق تعال__ى! البت__ه توحي__دى ك__ه اس__لام و ق__رآن مع___رف__ى ك____رده اس____ت.

جمله: «اَلاَّ تَعْبُدُوآاْ اِلاَّ اللّهَ،» دعوت بشر است به توحيد در عبادت، در جمله: «وَ اَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوآا اِلَيْهِ،» امر به طلب آمرزش از همين خداى تعالى است، كه به خاطر او عبادت غير او را ترك گفتند، و سپس دستور مى دهد به اينكه توبه كنند، يعنى با اعمال صالح به سوى او برگردند، و از همه اين دستورات يك چيز به دست مى آيد، و آن اين است كه: انسانها در زندگى خود راه طبيعى را پيش بگيرند كه اگر چنين كنند به قرب

(320) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

درگ_اه الهى منتهى مى شوند.

و راه طبيعى براى زندگى بشر اينست كه الهه و خدايان ساختگى را رها نموده از خداى تعالى كه معبود واقعى است طلب مغفرت كنند، و جان و دل خود را براى حضور در پيشگاه او پاك ساخته، سپس با اعمال صالح به سوى او بازگشت كنند.

«يُ_مَتِّعْكُ_مْ مَّ_تع_ا حَ_سَنا اِل_ى اَجَ_لٍ مُّ_سَمّ_ىً،»

اجل مسمى آن زمان و لحظه اى است كه زندگى به آن منتهى شده و در آن نقطه، پايان مى يابد و به هيچ وجه از آن تخطى نمى كند. متاع حسن تا أجل مسمى چيزى جز زندگى خوب دنيوى نمى تواند باشد.

بهره مندى از حيات حسنه و طيبه تا اجل مسمى عبارت است از اينكه افراد انسانى از

سير انسان تا توحيد، و قرب درگاه الهى! (321)

حيات، طورى بهره گيرى كنند كه فطرت انسانيت آن را بپسندد، و حيات مورد پسند فطرت

اينست كه همه افراد بطور معتدل و در پرتو علم نافع و عمل صالح از زندگى برخوردار شوند، اين در مقايسه زندگى پاك و طيب با فرد فرد جامعه است، و اما در مقايسه با مجتمع، عبارت است از بهره مندى عمومى از نعمت هاى زندگى طيب زمينى، به اين معنا كه دست آورد هر فردى مختص به خود او باشد البته دست آورد در مجتمعى كه اج__زاءش متلائم و نزدي__ك به هم باشند فاصله طبقاتى و تضاد و تناقضى در بينش__ان نباش_د.(1)

1- الميزان ج: 10، ص: 199.

(322) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

و رعايت احتياط صبر نمى كند تا عل__م براي_ش حاص__ل شود، بلكه هم__ان ظن و گم__ان او را وادار ب__ه احتي__اط مى كند.

آيه م__وردبح__ث با آي__ه زي_ر ق_ري_ب ال_مض_ون اس_ت:

«فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّه فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحا،»

«هركه اميد دي__دار پروردگ__ار را دارد ، بايد عمل صالح كند!» (110 / كهف) (1)

پيش بينى ملاقات خدا، و اثرات آن (327)

و اين دو علم اخير علم اول را تأكيد نموده، و مستوجب ملازمه او با وجوب ايمان و صب__ر در برابر فتنه ه__ا در راه خ__دا مى شوند.

پس جمله «مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللّهِ،» ابتداى برگشتن از لحن كلام سابق به بيان حال

شرط اميد به ديدار خدا (329)

كسى است كه مى گويد: ايمان آوردم، و مى فهماند چنين كسى حتى اگر مختصرى هم راست بگويد ايمان مى آورد چون كه اميد دارد روزى به سوى خدا بازگردد، و آن روز ق_يامت است، زيرا اگر قيامتى در كار نبود دي_ن و ايمان به كلى لغو و بيهوده مى شد.(1)

جمله «اَنَّما اِلهُكُمْ اِلهٌ واحِدٌ،» كرد بدين جهت بود

اعتقاد به معاد و اميد به ملاقات پروردگار (331)

كه بازگشت بندگان به سوى خداى سبحان از تماميت معناى الوهيت است، زيرا خداى تعالى هر كمال مطلوب و هر وصف جميلى را دارد كه يكى از آنها فعل حق و حكم به عدل است و اين دو اقتضاء مى كند كه دوباره بندگان را به سوى خود بازگرداند و مي_ان آنان حكم كند.(1)

خود معين فرموده است، و آن آمدن__ى است، و هي_چ شك__ى در آن نيست.

«وَ قالَ الَّذينَ لايَرْجُونَ لِقآءَنَا...»

«كسان__ى كه مع__اد و ملاق__ات خ__دا را منك_رن_د گ__وين___د ...» (21 / فرق__ان)

مفهوم لقاء و لقاءاللّه (337)

در اين آيه نيز كلمه لقاء به همان معنا به كار رفته است، به معناى رفتن به سوى چيزى كه بين تو و او حائلى نباشد و مراد از لقاء در آيه مورد بحث «لِقاءُاللّه ِ،» يعنى برگشتن به سوى خدا در روز قيامت است، و اگر آن را لقاء ناميده، بدين جهت است كه آن روز مردم به سوى خدا بروز مى كنند به طورى كه حايلى از جهل و يا غفلت در بين نمان__د، چون در روز قيامت عظمت الهى همه حجابها را پاره مى كند، همچنان كه فرمود:

«وَ يَعْلَمُونَ اَنَّ ال_لّ_هَ هُ_وَ الْحَقُّ الْمُبينُ،»

«آن روز ديگ__ر علم پيدا مى كنن__د كه خ__دا حق__ى اس_ت مبين.» (25 / نور).(1)

1- ال_مي_________زان ج: 16، ص: 150 و ج: 15 ص: 273.

(338) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

مى شود، بدون اينكه چشم و يا فكر در آن به كار رود، شعورى اثبات كرده كه آدمى با آن شعور

علم رؤيت و ديدار خدا (341)

به وجود پروردگار خود پى برده و معتقد مى شود، غير آن اعتقادى كه از راه فكر و استخدام دليل به وجود پروردگار خود پيدا مى كند، بلكه پروردگار خود را به وجدان و بدون هيچ ستر و پرده اى درك مى كند، و اگر نكند به خاطر اين است كه به خود مشغول شده و دستخوش گناهانى شده است كه ارتكاب نموده، و اين درك نكردن هم غفلت از يك امر موجود و مشهود است نه اينكه علم به كلى از بين رفته باشد.

در هيچ جاى از قرآن هم آيه اى كه دلالت كند بر زوال علم ديده نمى شود بلكه همه جا از اين جهل به غفلت تعبير شده كه معنايش اشتغال به علمى ديگر و در نتيجه از ياد بردن او است نه اينكه علم به وجود او به كلى از بين رفته باشد، و اين آن چيزى است كه كلام خداى سبحان آن را بيان نموده و عقل هم با براهين روشن خود، آن را تأييد مى كند و همچني__ن با روايات وارده از ناحي__ه مقدسه ائم__ه اهل بيت عليهم السلام اجمعي_ن منطبق است.

(342) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

البته بطورى كه از كلام مجيد خداى تعالى استفاده مى شود، اين علم كه از آن به رؤيت و لقاء تعبير شده تنها براى صالحين از بندگانش آنهم در روز قيامت دست مى دهد، همچنانكه فرمود:

«وُجُ_وهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِ_رَةٌ اِلى رَبِّها ناظِرَةٌ ،» (23 / قيامت)

آرى، قيامت ظرف و مكان چنين تشرفى است، نه دنيا كه آدمى در آن مشغول

و پابن__د به پروراندن تن خوي__ش و يكسره در پى تحصي_ل حوائج طبيعى خويشتن است.

دنيا محل سلوك و پيمودن راه لقاى خدا و به دست آوردن علم ضرورى به آيات او است، و تا به عال__م ديگر منتقل نش__ود به ملاقات پروردگ__ارش نائل نمى شود، همچنانكه فرموده:

«يا اَيُّهَاالاِْنْسانُ اِنَّكَ كادِحٌ اِلى رَبِّكَ كَدْحا فَمُلاقيهِ،» (6/انشقاق)

و در اين معنا آي__ات بسيار ديگ__رى است كه دلالت دارند بر اينكه مرجع و بازگشت

علم رؤيت و ديدار خدا (343)

و منته__اى هم__ه به سوى اوس__ت و هم__ه در تلاش رسي__دن به اوين__د.

اين است آن علم ضرورى مخصوصى كه خداى تعالى آن را درباره خود اثبات نموده و از آن به رؤيت و لقاء تعبير فرموده است.

و قهرا وقتى مسأله رؤيت خدا به آن معنا كه گفته شد در چند جاى قرآن براى روز قيامت اثبات شد نفى ابدى آن در جمله: «لَنْ تَرانى!» راجع به دنيا خواهد بود، و معنايش اين مى شود: مادامى كه انسان در قيد حيات دنيوى و به حكم اجبار سرگرم اداره جسم و تن خويش و بر آوردن حوائج ضرورى آن است هرگز به چنين تشريفى مشرف نمى شود، تا آنكه بطور كلى و به تمام معناى كلمه از بدنش و از توابع بدنش منقطع گردد، يعنى بميرد، و تو اى موسى هرگز توانائى ديدن من و علم ضرورى مرا در دنيا ندارى، مگر اينكه بميرى و به ملاقات من آئى، آن وقت است كه آن علم ضرورى را كه درخواست مى كنى نسبت به من خواهى يافت.

(344) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

برگشت نف__ى رؤيت به نفى طاقت و قدرت بر آن است، جمله: «وَ لكِنِ انْظُرْ» است كه

در آن نشان دادن خود را به موسى تشبيه كرده به نشان دادن خودش را به كوه، و فرموده: ظهور و تجل__ى من براى كوه عينا مانند ظهورى است كه من براى تو كنم، اگر ك__وه با آن عظمت و محكميش توانس__ت به حال خود باق__ى بماند تو نيز مى توانى تجلى پ_روردگارت را تحمل كنى!

جمله: «وَ لكِنِ انْظُرْ اِلَى الْجَبَلِ فَاِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَرانى،» استدلال بر محال بودن تجلى نيست، به شهادت اينكه براى كوه تجلى كرد، بلكه غرض از آن نشان دادن و فهماندن اين معنا است كه موسى قدرت و استطاعت تجلى را ندارد و اگر تجلى خدا واقع شود او در جاى خود قرار نمى گيرد، و خواسته است به او بفهماند اگر تجلى كنم

علم رؤيت و ديدار خدا (345)

وجودت به كلى از بين مى رود، همانطورى كه ديدى كوه از بين رفت، چون خداى تعالى وقتى كه براى كوه تجلى نمود كوه را مدكوك و متحول به صورت ذراتى از خاك گردانيد، و هويت كوه بودنش را نيز به كلى از بين برد.

در آن صحنه، قهر الهى براى موسى و در مقابل درخواستش مجسم گرديده و او خود را به مشاهده آن مشرف ديده، كه چنان اندكاك عجيبى به او دست داده و نتوانسته حتى يك چشم بر هم زدن در جاى خود و به روى پاهايش قرار بگيرد، استغفارى هم ك_ه بع__د از ب_ه حال آم_دن ك_رده ش_اه_د اي_ن معنا است.

چون فهميد درخواستى كه كرده بود بى موقع بوده و خداوند او را به اشتباهش واقف ساخته، و به عنايت الهى خود، او را عملاً تعليم داد و به او فهماند كه

تقاضاى غ_يرم_مكنى كرده است.(1)

(346) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

رؤيت و لقاء در روايات اسلامى (349)

حضرت تبسمى نمود و فرمود: اى معاويه! چقدر زشت است كه مردى هفتاد يا هشتاد سال از عمرش بگذرد، و در اين مدت در ملك خدا زندگى نموده و از نعمت هاى خداوندى بهره مند باشد و خدا را آنطور كه بايد نشناسد؟ آنگاه فرمود: اى معاويه! محمد بن عبدالله صلى الله عليه و آله پروردگار خود را نديد، و خداوند بزرگتر از آن است كه به مشاهده چشم ها در آيد، بايد دانست كه رؤيت دو گونه است، يكى رؤيت به چشم و يكى رؤيت به قلب، هركس مقصودش از رؤيت خدا رؤيت به قلب باشد او مصيب است و به خطا نرفته و هر كس مقصودش از آن رؤيت به چشم باشد او دروغ گفته و به خداى تعالى و آيات او كفر ورزيده، براى اينكه خود رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر كس خدا را به خلق خدا تشبيه كند كافر شده است.

پدرم نيز از پدرش از حسين بن على عليه السلام روايت كرده كه فرمود: شخصى از

(350) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

امي__رالمؤمني__ن عليه السلام پرسيد: اى ب__رادر رس__ول خ__دا آيا پروردگار خ__ود را ديده اى؟ حضرت فرمود: من هرگز عبادت نمى كنم پروردگارى را كه نديده ام و ليكن چشم ه_ا او را به مشاهده اعي__ان نمى بيند، بلكه دل ه__ا او را به حقيق__ت ايم__ان مى بيند.

اى معاويه! چطور ممكن است مؤمن پروردگار خود را به مشاهده بصرى ببيند؟ و حال آنكه هر چيزى كه در چشم بگنجد و به رؤيت در آيد آن چيز بدون شك مخلوق است و مخلوق را هم ناچار خالقى مى بايد، پس هر كس چنين ادعايى بكند خدا را مخلوق و ح__ادث دانسته، و هر كس او

را به مخلوق__ات او تشبيه كند براى او شريكى اتخاذ نموده است.

واى بر چنين مردمى، مگر نشنيده اند كلام خداى را كه فرموده: «لا تُدْرِكُهُ الاَْبْصرُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الاَْبْصرَ وَ هُوَ اللَّطيفُ الْخَبيرُ» (103 / انعام) و آن كلام ديگرش را كه خطاب به

مفهوم رؤيت و لقاء در روايات اسلامى (351)

موسى نموده و فرموده: «لَنْ تَرانى وَ لكِنِ انْظُرْ اِلَى الْجَبَلِ فَاِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَرانى فَلَمّا تَجَلّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكّا وَ خَرَّ مُوسى صَعِقا،» (143 / اعراف) تازه آن تجلى هم كه به كوه كرد و كوه را به آن صورت در آورد به اين نحو بود كه از نور بى پايان خود مقدارى را كه - در مثل - از سوراخ سوزن عبور كند ظاهر ساخت، و سرزمين طور را آنطور متلاشى و كوه ها را منهدم ساخت و موسى از ترس افتاد و مرد، بلكه مرد و افتاد. «فَلَمّا اَفاقَ،» يعنى وقتى خداوند جان او را دوباره به كالبدش برگردانيد: «قالَ سُبْحانَكَ تُبْتُ اِلَيْكَ،» توبه كردم از اينكه به زبان بياورم گفتار كسانى را كه خيال مى كنند تو به چشم در مى آيى، من به معرفتى كه به تو داشتم و مى دانستم كه تو به چشم ها در نمى آى بازگشت نموده، «وَ اَنَا اَوَّلُ الْمُؤْمِنينَ،» و من اولين كس هستم كه ايمان آورده ام به اينكه تو مى بينى و ديده نمى شوى و اينكه تو در منظر اعلى و مسلط

(352) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

بر همه عالمى!

مؤلف: اولاً رؤيت بصرى چه به همين نحوى كه تاكنون بوده باقى بماند و چه در اثر پيشرفت زندگى مثلاً در آخرت تحولاتى به خود بگيرد مادامى كه مادى بوده

باشد، و تنها به اجسام و اشكال و الوان تعلق بگيرد و خلاصه مادامى كه رؤيت عبارت بوده باشد از بكار افتادن عضلات و عدسى هاى چشم و گرفتن و پس دادن نور، محال است كه به خداى تعالى تعلق گرفته و در نتيجه انسان خدا را ببيند، و در اين معنا هيچ فرقى بين دني_ا و آخرت نيست، بره__ان عقلى و آي__ات و روايات ه__م بر اين معن__ا دلال__ت دارن_د.

بله، در اين ميان علمى است ضرورى و مخصوص كه به خداى تعالى تعلق مى گيرد و آن را نيز رؤيت مى نامند، و مقصود آيات و رواياتى كه رؤيت خدا را اثبات مى كند به شهادت قرائن بسيار و صريحى كه در آنها است همين علم است كه جز در موطن آخرت

مفهوم رؤيت و لقاء در روايات اسلامى (353)

براى كسى دست نمى دهد، و اين غير آن علم ضرورى است كه از راه استدلال حاصل مى شود.

تجلى خداى تعالى فى حد نفسه امر ممكنى است و تنها از هم پاشيدن و از بين رفتن طرف تجلى مانع از اين است كه خداوند خود را تجلى دهد، و اگر اين مانع نبود خداوند خود را براى هر كسى كه شايستگى دارد تجلى مى داد، همچنانكه در روايات بسيار زيادى از طرق ائمه اهل بيت عليهم السلام دارد كه خداوند سبحان براى اهل بهشت تجلى مى كند، و اهل بهشت در هر روز جمعه به زيارت خداى تعالى موفق مى شوند، و همچنانكه آيه: «وُجُ_وهٌ يَوْمَئِذٍ ن_اضِرَةٌ اِلى رَبِّها ناظِرَةٌ،» (23 / قيامت) آن را تأييد مى كند.

از روايات بخوبى استفاده مى شود كه مقصود از رؤيت همانطور كه رؤيت به چشم نيست اعتقاد و ايمان قلبى هم كه از راه

استدلال كسب مى شود نيست، و اگر لفظ رؤيت در مورد خداى تعالى زياد استعمال نمى شود جهتش همين است كه از اين لفظ معناى رؤيت جسمانى

(354) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

به ذهن عامه مردم تبادر مى كند، و خلاصه اينكه ترس از گمراه شدن مردم مانع شيوع استعمال اين لفظ در مورد خداى تعالى است، وگرنه در مورد خدا نيز حقيقت رؤيت كه عبارت از مشاهده علمى چيزى غير از راه استدلال است ثابت و صادق است، بلكه تعدادى از روايات هم كه رؤيت خدا را انكار مى كنند به اين لسان انكار شده كه خداى سبحان از طريق فكر، معلوم و معروف واقع نمى شود.(1)

1- الميزان ج: 86، ص: 329.

مفهوم رؤيت و لقاء در روايات اسلامى (355)

(356)

نهى و وع__ده و وعيد و بلك__ه اص__ل نبوت و وحى ساقط مى شود، و معل__وم است كه با سق_وط اينها دين الهى بكلى باطل مى شود.

«اُولآئِكَ مَأْواهُمُ النّارُ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ.»

اين ج_مله، ج_زاى آن_ان را ب_يان مى ك_ند و مى فرمايد كه جزاى اعمالى كه كردند آت_ش ج__اودان_ه اس_ت.(1)

1- ال_مي__زان ج: 10، ص: 16.

(360) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

همه به سوى او بازمى گردند.(1)

دنيايى مغرور بشوند و مدت آن را بسيار بپندارند، و روز فرا رسيدن مرگ را روزى بسيار دور خيال كنند، براى اينكه به زودى نزد خداوند متعال محشور مى شوند و آن وقت به عيان مشاهده مى كنند كه زندگى دنيا جز متاعى اندك نبود، و ماندنشان در دنيا نيز جز ساعتى كوتاه نبوده، از همان روزهاى متعارف در بين خودشان.

خسارت ناشى از انكار لقاء اللّه (365)

پس، در آن روز خسران و بدبختيشان كه در اثر تكذيب لقاءاللّه گريبانشان را گرفته بود برايشان هويدا و محسوس مى شود، چون در آن روز تاويل دين مى آيد، و حقيقت امر مكشوف مى گردد و نور توحيد آنطور كه هست ظهور مى كند و همه به وضوح مى فهمند و مى بينند كه ملك تنها از خداى واحد قهار جل شانه است.(1)

او و صفات و افعالش محجوب از هيچ يكى از مخلوقات خود نيست.

آنگاه هشدار مى دهد به اينكه «خدا به هر چيزى احاطه دارد.» تا به وسيله آن اين شك و ريب از دلهايشان برطرف و ريشه كن شود، و آن هشدار عبارت است از اينكه: خداى تعالى به هر چيزى احاطه دارد، البته نه احاطه اى كه ما به چيزى داريم، بلكه

محروميت ناشى از ترديد درباره ملاقات پروردگار (367)

احاطه اى كه لايق به ساحت قدس و كبريايى او باشد، پس هيچ مكان و مكينى از خدا خ_الى نيس__ت و هي__چ چيز از ن_ظر او پ_نهان نيست، و داخل در هيچ چيزى هم نيست.(1)

هم، بر حسب مراتبى كه در خلق خدا هست، داراى مراتبى و درجاتى است متعالى، و شايد آن مراتب عبارت باشد از آسمان ه__ا كه در كلام مجيدش به عن__وان مسكن ملائكه معرفى شده كه امر خدا از عرش به سوى ايشان نازل مى شود و همين آسمانهاين__د كه بين مردم و عرش خ__دا حائل شده ان_د.

آن گاه مى فرمايد: روزى - كه همان روز تلاقى و ديدار باشد - فرا خواهد رسيد كه در آن روز ديگر حجابى بين خدا و مردم نمى ماند، روزى است كه از جلو چشم و بصيرت مردم كشف غطا مى شود و پرده ها كنار زده مى شود و در همان روز است كه به دست خدا

و عرش خدا براى مردم هويدا مى شود! (375)

آسمانها در هم پيچيده مى گردد و عرش خدا براى مردم هويدا مى شود. آن روز براى همه روشن مى شود كه تنها حاكم بر هر چيز او بوده و ملكى جز ملك او نيست، در چنين روزى او در بي__ن مردم حك_م مى كند.

پس مراد از درجات بنابراين بيان، درجاتى است كه از آنجا به سوى عرش خدا بالا مى روند و آن وقت جمله «رَفيعُ الدَّرَجاتِ ذُوالْعَ_رْشِ» كنايه استعارى است از بلندى عرش ملك خدا، از افق خلق و غايب بودن آن از خلق قبل از قيامت، آنهم غايب بودن به درجاتى بس رفيع و مسافتى بس دور!

«لِ_يُ_نْ__ذِرَ يَ___وْمَ ال_تَّ___لاقِ،» منظ___ور از ي___وم الت____لاق روز قي__ام____ت اس___ت.

بدين جهت آن را به اين نام ناميده كه در آن روز خلايق يكديگر را ملاقات مى كنند، و يا خالق و مخلوق بهم بر مى خورند، و يا اهل آسمان و زمين با هم تلاقى مى كنند، و يا ظالم

(376) ابديت، شفاعت،

لقاءاللّه

و مظلوم به يكديگر مى رسند، و يا در آن روز هر كسى به عمل خود مى رسد - البته براى هر يك از اين وجوه قائلى هست - و ممكن است قول دوم را يعنى تلاقى خالق و مخلوق را به مضمونى كه مكرر در قرآن آمده تأييد كرد و آن مضمون عبارت از همين است كه روز قيام__ت م_ردم پ_روردگ_ار خود را م_ى ب_ينند.

يك__ى از آيات كه اين مضمون را خاطر نشان مى سازد آيه: «بِ_لِقاءِ رَبِّ_هِمْ لَ_كافِروُنَ،» (8 / روم) است. يكى ديگر آيه: «اَنَّ_هُ_مْ مُ_لاقُ_وا رَبِّ_هِمْ،» (46 / بقره) است و يكى ديگر آيه: «يا اَيُّهَا الاِْنْسانُ اِنَّكَ كادِحٌ اِلى رَبِّ_كَ كَ_دْحا فَ_مُ_لاقي_هِ،» (6 / انشقاق) است.

معناى لقاء اين است كه: در آن روز تمامى سببهايى كه در دنيا مردم را به خود مشغول مى كرد از كار مى افتند و در آن روز اين حقيقت فاش و روشن مى شودكه تنها حق مبين خداست و در آن روز حقيقت هر كسى نيز براى خدا بروز مى كند: «يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ

و عرش خدا براى مردم هويدا مى شود! (377)

لا يَخْفى عَلَى اللّهِ مِنْهُمْ شَىْ ءٌ ...!» (16 / غافر)

اين آيه شريفه كلمه يوم التلاق را تفسير مى كند مى فرمايد: يوم التلاق روزى است كه باطن مردم ظاهر مى شود.

و معناى بروز مردم براى خدا اين نيست كه خدا در دنيا از باطن مردم خبر نداشت و در آن روز خبردار مى شود، بلكه معنايش اين است كه: مردمى كه در دنيا به خاطر اشتغال به سبب هاى موهوم از معرفت پروردگارشان محجوب بودند و متوجه نبودند كه ملك خدا بر آنها احاطه دارد و تنها حاكم بر آنان خداست، و يگانه در ربوبيت و الوهيت است، روز قيامت

به خاطر از كار افتادن آن سبب هاى موهوم اين معانى ب_راي_ش_ان ب_روز مى ك_ند.

پس جمله: «يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ،» اشاره است به از بين رفتن هر سببى كه در دنيا حاجب

(378) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

و مانع از درك حقايق بود.

و جمل__ه: «لا يَ_خْف_ى عَ_لَى ال_لّ_هِ مِ_نْهُ_مْ شَ_ىْ ءٌ،» تفسي__ر همان ب_روز ب_راى خداست و معن__اى آن را توضيح مى ده__د و مى فهمان__د كه دله__ا و اعمالشان همه زير نظ_ر خدا بوده، ظاه_ر و باطنش_ان براى خدا ظاهر بوده و آنچه به ي_اد دارند و آنچ__ه فراموش ك__رده اند، ه_مه ب_راى خ__دا مكش__وف و هوي_داس__ت!

«لِ_مَنِ ال_ْمُلْكُ الْ_يَوْمَ لِ_لّهِ الْ_واحِدِ الْ_قَهّارِ!» خداى سبحان حقيقت روز قيامت را بيان مى كند كه روز ظه__ور ملك و سلطن__ت خدا بر خل__ق است، ملك و سلطن_ت على الاطلاق!

و اگر در اين جمله خدا را به صفت واحد قهار توصيف كرد، براى اين است كه انحصار ملك در خدا را تعليل كند كه چرا گفتيم ملك تنها و تنها براى خداست مى فرمايد: بدين جهت كه ملك خدا به سبب سلب استقلال از هر چيز، قاهر و مسلط بر آن چيز است، و

و عرش خدا براى مردم هويدا مى شود! (379)

چون خدا واحد است، پس ملك هم تنها براى اوست!

در نهج البلاغه مى فرمايد: خداى سبحان بعد از فناى دنيا مانند روز ازل تنها مى ماند، ديگر هيچ چيز با او نخواهد بود، همانطور كه قبل از آغاز خلقت تنها بود، بعد از فناى آن نيز تنها مى شود، در حالى كه ديگر نه وقتى مى ماند و نه زمانى و نه حينى و نه مكانى. در آن هنگام است كه اجلها و مدتها و سالها و ساعتها همه معدوم مى شوند، چيزى وجود ندارد به غير

از خداى واحد قهار كه بازگشت همه امور به سوى اوست. بدون قدرت خود آنها خلقتشان آغاز گشت، و بدون امتناعشان از هستى نابود مى شوند و اگر قدرت بر امتناع از نيستى مى داشتند بقايشان دوام مى يافت.

در تفسير قمى به سند خود از ثوير بن ابى فاخته از على بن الحسين عليه السلام روايت كرده كه شخصى از آن جناب از فاصله بين دو نفخه پرسيد كه چقدر است؟ فرمود:

(380) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

هرقدر كه خدا بخواهد. آنگاه امام عليه السلام كيفيت نفخ و مردن اهل زمين و آسمان را بيان كرده، تا آنجا كه مى فرمايد: پس خلق همچنان در اين حال مى مانند تا خدا بخواهد، انگاه به آسمان امرمى كند تا مضطرب گردد و به كوهها دستور مى دهد تا به راه افتند، همچنان كه خودش فرموده: «يَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْرَا وَ تَسيرُ الْجِبالُ سَيْرا،» (9 و 10 / طور) يعن__ى كوهها پهناور شون__د و زمين غير اين زمي__ن شود، يعنى زمينى گردد كه ديگر بر پش__ت آن گناهى نش__ود زمين فرش گردد كه ديگر نه كوه_ى بماند و نه گياه__ى، عينا مانند آن روزى كه زمي__ن را براى اولي__ن بار مى گست__رد، و نيز عرش خدا هم مانند روز نخست بر آب قرار گيرد، به سبب عظمت و قدرت خدايى.

آنگاه امام عليه السلام فرمود: در اين هنگام است كه جبار - جل جلاله - با صوتى بسيار بلن__د كه از ناحيه او برمى خي__زد، ندا مى كن__د، نداي_ى كه همه اقط__ار آسمانها و

و عرش خدا براى مردم هويدا مى شود! (381)

زم__ي__ن آن را م_ى ش_ن__ون_د:

«لِمَ___نِ الْمُلْ__كُ الْيَ__وْمَ - ام__روز مل__ك از آن كيس___ت؟»

و كسى جوابش نمى گويد.

در اين هنگام جبار - عزوجل - پاسخ

خود را چن_ين مى گ_وي_د:

«لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ - ملك از آن خداى يكتاى قهار است!»

دقت در روايات اخير انسان را به اين نكته راهنمايى مى كند كه آنچه از خلق فانى مى شود، عبارت است از استقلال وجودشان و روابط و نسبتهايى كه در بين آنها است، همچنان كه آيات قرآنى نيز اين معنا را افاده مى كند و نيز به اين نكته رهنمون مى شود كه ارواح نمى ميرند، و بين دو نفخه هم وقت و زمانى وجود ندارد، (چون وقتى آسمان

(382) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

متلاشى شد، ديگر خورشيدى و حركتى نمى ماند، تا از حركت آن شب و روز و صبح و شامى درست شود) - پس از اين نكات غفلت مورز.

و در روايات اين باب اشارات لطيفى به كار رفته كه تنها اهل تدبر متوجه آنها م_ى شون__د، و در ض_من نكاتى هست كه ظاهرش با بعض روايات ديگر مخالفت دارد.(1)

(384) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

يا به عبارتى ديگر راستگويى متقين در عمل و در ادعاى ايمان است، بنابراين ميان مجلس آنان و صدق عمل و ايمانشان رابطه اى هست، ممكن هم هست مراد از صدق اين باشد كه مقام متقين و هرچه در آن مقام دارند صدقى است خالص و نياميخته با كذب، حضورى است نياميخته با غيبت، قربى است كه بعدى با آن نيست، نعمتى است كه نقمت ب__ا آن نيس__ت، و س__رورى اس__ت كه غم__ى با آن نمى باش__د، و بقاي__ى اس__ت كه فناي__ى ب_ا آن نيست.(1)

و در اثر سير در آيات داله بر خداى تعالى و همچنين آياتى كه انسان را بسوى معارف حقه رهبرى مى كند در دل شاخ و برگ مى زند، بطورى كه هر قدر مؤمن بيشتر در آن آيات سير و

(388) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

تأمل كند ايمانش قوى تر و زيادتر مى گردد، تا آنجا كه به مرحله يقين برسد.

وقتى ايمان انسان زياد گشت و به حدى از كمال رسيد كه مقام پروردگارش را و موقعيت خود را شناخت، و به واقع مطلب پى برد، و فهميد كه تمامى امور به دست خداى سبحان است، و او يگانه ربى است كه تمام موجودات بسوى او بازگشت مى كنند در اين موقع بر خود حق و واجب مى داند كه بر او توكل كرده و تابع اراده او شود، و او را در تمامى مهمات زندگى خود وكيل خود گرفته به آنچه كه او در مسير زندگيش مقدر مى كن__د رضا داده و بر طبق شراي__ع و احكامش عمل كند، اوامر و نواهيش را بكار بندد.

و وقتى ايمان به حد كاملش در دل مستقر گرديد قهرا انسان بسوى عبوديت معطوف گشته و پروردگار خود را به خلوص و خضوع عبادت مى كند، و اين عبادت همان نماز است، علاوه، بسوى اجتماع نيز معطوف گشته حوائج اجتماع خود را

آثار مراتب قرب به خداى سبحان (389)

برآورده مى كند، و نواقص و كمبوديها را جبران مى نمايد، و از آنچه خدا ارزانيش داشته از مال و علم و غير آن انفاق مى نمايد.

«اُول_ئِ_كَ هُ_مُ الْ_مُ_ؤْمِ_نُونَ حَ_قّ_ا لَ_هُمْ دَرَج_تٌ عِ_نْدَ رَبِّ_هِ_مْ وَ مَ_غْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَ_ريمٌ،»

كلمه مغفرت به معناى گذشت الهى از گناهان است، و رزق كريم نعمت هاى بهشتى اس__ت كه

نيكان از آن ارت__زاق مى كنن__د، و اين تعبير در چند جاى قرآن واقع شده است.

و از همي_ن جا معل__وم مى شود كه منظ__ور از درجات در جمل__ه: «لَ_هُمْ دَرَج_تٌ عِ_نْدَ رَبِّ_هِمْ،» مراتب قرب و منزلت و درجات كرامت معنوى است، و همينطور هم هست، براى اينك__ه مغفرت و جن__ت از آث__ار مراتب ق__رب به خ__داى سبحان و فروع آن است.

البته درجاتى كه خداى تعالى در اين آيه براى مؤمنين نامبرده اثبات مى كند تمامى آن براى فرد فرد مؤمنين نيست، بلكه مجموع آن براى مجموع مؤمنين است، براى اينكه

(390) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

درج__ات مذكور از آث__ار و لوازم ايمان است، و چون ايمان داراى مراتب مختلفى است، لذا درج__ات هم كه خداوند به ازاى آن مى دهد مختلف مى باشد، بعضى از مؤمنين كسانى هستند كه يكى از آن درجات را دارا مى شوند، بعضى ديگر دو درجه و بعض چند درجه به حسب اختلافى كه در مراتب ايمان ايشان است.

منظور از آن درجات، قرب به مقام پروردگار است، گو اينكه اين درجات ملازم با درجات بهشت هم هست.(1)

1- ال_مي_____زان ج: 9، ص: 10.

آثار مراتب قرب به خداى سبحان (391)

به معناى زندگى زودگذر و پايان پذيرى است كه از زندگى آخرت به ما

(392) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

نزديك تر است، و در مقابل آن زندگى آخرت است، كه جاودانى و ابدى است، و م_راد از «م_ا عِ_نْ_دَ ال_لّهِ» ن_يز همان زندگ__ى با سعادت آخ__رت اس__ت كه در ج__وار خ__دا اس_ت و به ه_مين ج_هت خ_ير و ب_اقى تر شمرده شده است.(1)

و آنها را با يكديگ__ر مقايسه نم__وده، آنگاه مجموع آنها را با قرآن در نظر بگيريم، خواهيم ديد كه آيه شريفه بيان جامع__ى است براى همه آثار طيب و نيكوى قرآن كه در ن_فوس م_ؤمني__ن ت_رسيم م_ى ش_ود.

و آن اثر را از همان اولين لحظه اى كه به گوش مؤمنين مى رسد تا آخرين مرحله اى كه در جان آنان استقرار دارد در قلوبشان حك مى كند.

قرآن در اولين برخوردش با مؤمنين آنان را چنين درمى يابد كه در درياى غفلت فرو

(396) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

رفته، و موج حيرت از هر سو به آنان احاطه يافته و در نتيجه باطن آنان را به ظلمت هاى شك و ريب تاريك ساخته و دلهايشان را به انواع رذائل و صفات و حالات خبيثه بيمار ساخته لذا با مواعظ حسنه اندرزشان مى دهد و از خواب غفلت بيدارشان مى كند و از هر ني__ت فاسد و عم__ل زشت نهيش_ان نموده، به سوى خير و سعادت وادارشان مى سازد.

در مرحله دوم شروع مى كند به پاكسازى باطن آنان از هر صفت خبيث و زشت و بط__ور دائ__م آفات__ى را از عق__ل آنان و بيمارى هائ__ى را از دل آن__ان يكى پس از ديگرى زائل مى سازد، تا جائ__ى كه بكلى رذائل باطنى انسان ه__اى مؤمن را زايل سازد.

در مرحله سوم آنان را به سوى معارف حقه و اخلاق كريمه و اعمال صالحه دلالت و راهنمائى مى كند، آنهم دلالتى با لطف و مهربانى، به اين معنا كه در دلالتش رعايت درجات را مى كند، و به اصطلاح دست آدمى را گرفته پابه پا مى برد و او را منزل به منزل

دارالكرامت مؤمنين در اعلى عليين (397)

نزديك مى كن__د، تا در آخر به سرمنزل مقربين رسانيده به

فوز مخص__وص ب_ه مخلصين رستگار سازد.

و در مرحله چهارم جامه رحمت بر آنان پوشانيده در دار كرامت منزلشان مى دهد و بر اريكه سعادت مستقرشان مى سازد تا جائى كه به انبياء عليهم السلام و صديقين و شهداء و صالحين «وَ حَسُنَ اُولئِكَ رَفيقا» (69 / نساء) ملحقشان نموده، در زمره بندگان مقرب خ_ود در اعلى عليي_ن ج_اى م_ى ده_د.

قرآن سبب متصلى است بين خدا و خلقش، پس خود او است كه براى مؤمنين شفاء و رحمت و هدايت است - دقت بفرمائيد.(1)

1- الميزان ج:10، ص: 116.

(398) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

رحمت خود كند، براى اينكه خداوند آمرزنده گناهان و م_هربان ب_ا بندگان و اطاعت كاران است.(1)

1- الميزان ج: 9، ص: 502.

(400) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

(405)

بن___دگ__ان خ____ود را ب__ى ني____از م____ى كن_________د،

و اينكه او رب ستاره شعرى است كه بعضى آن را رب خود مى پندارند،

و اي_ن_ك_ه او ن_س_ل پ_ي_ش_ي__ن ع_اد را ه_لاك ك_رد،

و ثمود را كه حتى يك نفر از ايشان باقى نگذاشت،

و قوم نوح را كه قبل از آنان و ستمكارتر و ياغى تر از آنان بودند،

و شهرهاى قوم لوط را كه زير و رو كرد،

و از عذاب آنچه متوجه آنان ساخت، از هر سو احاطه شان كرد! پس ديگر در ك__دام يك از نعمت هاى پروردگ__ارت مى توان__ى ترديد كنى؟!»

(43 تا 55 / نجم) (1)

1- الميزان ج: 19، ص: 77.

(406) ابديت، شفاعت، لقاءاللّه

وَ اَنَّ اِلى رَبِّكَ الْمُنْتَهى! (407)

1)